دین مسئلۀ سی قوُزئیدۀ ؤ گوُنئیدۀ

ایسلام دینی ؤ شیعۀ لیگین بوُتوُو آذربایجاندا درین کوُکلری اوُلدوُقوُ حالدا لاکین معاهیدۀ لردن اوُن ایللرسوُنرا قوُزئیدۀ آشیری دین چیلیک گئت گئدۀ سارسیلماقا باشلییر، 20 ینجی یوُز ایللیگین باشلانیش چاغلاریندان قوُزئیدۀ محرم لیک ؤ باشقا دینی مراسیملر گوُنئیدن فرقلی اوُلوُر، بئلۀ مراسیم لرین کئچیریلمۀ سی کوُچۀ لردۀ خیاوانلاردا یوُخ ، ساکیت جئسینۀ مسجیدلردۀ کئجیریلیر، بوُنوُندا سببی خالقین ساوادلانماسی ؤ اوُیانیشی نتیجۀ سیندۀ اوُلوُر.            

ألبتۀ بوُ اوُ معنادا دئییردی کی قوُزئیدۀ خالق دینی اینانجلاریندان أل چئکیبلر، بئلکۀ دۀ دینۀ ایناندیقلاری حالدا گئریجی ، فوُناتیک حئرکت لردن اوُزاقلاشیرلار، بوُنوُندا عمدۀ سبب لریندن بیری مطالیعۀ ، آیدینلاشما ، اینسانلارین دینۀ حوُرمت قوُیماقلا یاناشی، لائیک دوُشونمئک اوُلموُشدوُوُر، بوُنوُ همان چاغدا یازیلمیش چوُخ سایدا کیتابلارین محتواسیندا ؤ شاعیرلرین یازدیقلاری اینتیقادی شعرلردۀ گوُرمئگ اوُلار، همان زاماندا هئلۀ تزارحاکیمییتی سوُن ایللرین یاشییردی ، علاوۀ اوُلاراق گیزلی ، یاریم آشکار شرایط دۀ چئشیدلی میللی پارتیالار ؤ گاذت لرین نشراوُلماسی ؤ قاباقجیل یازیچیلارین     طنزموُحتوالی شعرلر، روُمان کیتابلاری، اوُجوُملۀ دن أکینچی گاذتی، موللانصرالدین ، شرق روُس ، فیوُضات ، ینئی حئییات ؤمیرزۀ فتحعلی آخوندزادۀ نین اینتیقادی نثرأثرلری ، جلیل محمدقلی زادۀ ؤ باشقا یازیچی لارین جوُربۀ جوُر روُمان کیتابلارینین ایستر عرب ألیفاسی ایلۀ ؤ یا کریل ألیفباسی ایلۀ نشر اوُلماسی توُپلوُموُن اوُیانیشی ؤ آیدینلاشماسیندا اوُنئملی نقش لری اوُلموُشدوُر.

همان پروُسئسدۀ خالقین رغبتین جلب ائدن عمدۀ مسئلۀ آذربایجان عالیم ؤ قلم صاحیب لرینین گاذت لردۀ آنا دیلدۀ یازدیقلاری ؤآذربایجان قادین لارینین حاق ؤ حقوُقلاریندان مودافعۀ اتمئکلۀ ، اوُنلاری درس اوُخوُیوُب ساوادلانماقا تشویق ائدیر ؤ یا چوُخ سایدا روُس ؤ آوروُپا یازیچی لارینین کیتابلارین آذربایجان توُرکجۀ سینۀ ترجوُمۀ ائدیب یاییلماسی خالقین رغبت ایلۀ قارشیلانیر، کیتابلاری اوُخوُماق خالقین اوُیانیشدا اوُنئملی تأثیرقوُیوُر،عائلۀ لر تشویق اوُلوُنورلارکی اوُشاغلارین مدرسییۀ گوُندریب درس اوَخوُماقا تشویق ائدسینلر، عائلۀ لردۀ یئنی یئتیشمیش اوُشاغلارین ساوادلانیب فایدالی اینسانلار اوُلمالارینا زمین یارادیرلار.

بوُ بیر حالدا ایدی کی هئلۀ اوُ زامان تزاردیسپوُتیزمی ضعیف لئسۀ دۀ آمما داوام ائدیردی، بوُنوُنلا یاناشی قاباقجیل اینسانلارین آزادلیق ؤ قوُرتوُلوُشا جان آتان میللی شخصلرین دیرۀ نیشلری داوام ائدیردی ، باخمییاراق کی ایمپریانین باسغیلاری ؤ تعقیب لری کوُبوُد شئکیلدۀ داوام ائدیردی، چوُنکی   ایمپریا بوُتوُن داخیلی بحرانلارینا رغمن آذربایجانی اوُز مستعمرۀ سی حئساب ائدیردی .

1894 ینجی میلادی ایلدۀ روُمانوف لاردان اوُلان ایکینجی نیکلای روُسییۀ نین یئنی تزاری بیرحالدا ایمپراطوُراوُلوُرکی روُسییۀ ایستر خاریجدۀ ؤایستر داخیلدۀ چئشیدلی بحرانلارلا اوُزلئشمیشدیر، خاریجدۀ ژاپوُن ایمپریاسی ایلۀ ساواشی، داخیلدۀ مختلیف صینیف لردن اوُلان خالقین یوُخسوُلوُق ، آجلیق ، ایش سیزلیکلۀ موُجادیلۀ لری اعتراضلار، اعتصابلار، میتینگلرشئکلیندۀ هئرگوُن داوام ائدیردی نیکالای تزار اطرافیندا اوُلان سیاستچیلرین گوُستریشلری ایلۀ مجبوراوُلوُر حیلۀ کارلیقلا مشروُطۀ نی ؤ پارلمان سیستمین قبوُل ائدسین ، نتیجۀ دۀ قوندورما پارلمان یارانیر ؤ قاباقجادان اوُلوُنموُش شخصلر نمایندۀ عنوانی ایلۀ منصوب اوُلوُرلار، آمما خالق نیکالای تزارین بوُحیلۀ کارلیقین قبوُل اتمیرلر ؤ سوُنوُندا 22 یانوار 1905 ینجی ایلدۀ روُس اینقلابی باش وئریر.

اینقلاب تشکیلات لانمیش اوُلمادیقینا گوُرۀ قانلی شئکیلدۀ مینلرلۀ اینسانلارین اوُلوُموُ، حبس ؤ اعدام ائدیلمۀ لری ایلۀ ؤ یا سوُرگوُن اوُلمالاری ایلۀ باسدیریلیر، آمما خالقین دیرۀ نیشی بوُتوُنلوُکلۀ آرادان گئتمیر، اینقلابین قیقیلجیملاری ژوُئیۀ 1907 ینجی ایلۀ قئدرگئنیش روُس جامعه سیندۀ یاشییر، تزار خالقین یوخسوُللوُقوُنا ، آجلیقینا چارۀ ائدۀ بیلمیر، بوُ آرادا سوُسیال دموکراتلارخالقین چئشیدلی محفللرین اینسیجاملی تشکیلاتدا بیرلئشدیریرلر.

ممالیک محروُسۀ دۀ شرایط .

روُس اینقلابی ایلۀ یاناشی ممالیک محروُسۀ دۀ مشروُطۀ خواهلیق گوُن بۀ گوُن گوُجلئیردی، سوُنوُندا مشروطۀ اینقلابی سیلاحلی شئکیلدۀ باشلانیر، نئدنسۀ هئرایکی اینقلاب ایستیبداد علیهینۀ اوُلدوُقوُ سببی ایلۀ بیربیرینۀ موُثبت تأثیرلرقوُیوُرلار، بوُنا کئچمیش تاریخدۀ شاهید دیر، مشروُطۀ اینقلابی آذربایجان مجاهیدلرینین ایشتراکی ؤ ستارخان ، با قرخان کیمی فداکار اینقلابچی شخصییت لرین باشچیلیقی ؤ بیرچوُخ سایدا باشقا آذربایجان مجاهیدلرینین ؤ حتی تبریزین خیردا بوُرژوالاری، أصناف ؤ روُحانیلریدۀ یوُکسئک فداکارلیقلاری ایلۀ ایشتراک ائدیرلر ؤ بئلۀ لیکلۀ مشروُطۀ اینقلابی آذربایجاندا بیر کوُتلۀ وی اینقلابا چئوریلیر کی نهایت تبریزین جیددی ؤ مسلح ایشتراکی نتیجۀ سیندۀ ( 1285 ش ـ 1906 م ) اینجی ایلدۀ مظفرالدین شاه مشروُطۀ آنا یاساسینین قبوُل أئدیر ؤ ایمضالییر، بئلۀ لیکلۀ اینقلاب ظفر قازانیر.

بوُنا گوُرۀ دۀ آذربایجان خالقینین یوُکسئک جسارتینۀ گوُرۀ سوُزوُن حقیقی معناسیندا آذربایجانی اینقلابلار اوُجاغی آدلاندیرماق عین حقیقت دیر، بوُحقیقت سوُنراکی خیابانی نین قوُردوُقو آزادیستان دوُلتی ؤ پیشۀ ورینین باشچیلیقی ایلۀ قوُروُلان میللی حاکیمییت ، ؤ یا 29 بهمن 1356 ینجی ایل تبریزقیامیندا ایثبات اوُلوُنوُر.  

قوُزئی آذربایجان 1905 اینجی ایل قیامیندان سوُنرا .

قوُزئی آذربایجان خالقینین میللی کیملیگینۀ دوُنوُش مرحلۀ سی هئلۀ 1905 ینجی ایل روُس اینقلابیندان چوُخ قاباق ایللردن باشلانمیشدی ، اوُنوُندا سبب لریندن بیری خالق آراسیندا معاریف لئنمیش ، آیدین ضیالی شخصییت لرین اوُلماسی ؤیئنی نئسلین اوُز میللی کیملیکلرین داها آرتیق درک اتمۀ لری ؤ میللی شخصییت لرین تلاش لاری سایۀ سیندۀ اوُلموُشدوُر، بوُفیکیر تکامولو اوُزامان اوُلوُرکی هئلۀ تزار ایمپریاسی لازیم اوُلان قئدر سارسیلمامیشدی، آمما سوُنراکی ایللردۀ باش وئرن حادیثۀ لر ؤ ایمپریانین آردیجیل مرحلۀ مرحلۀ ضعفۀ اوُغراماسی ، باشقا طرفدن 1914 ینجی ایلین 28 جوُلای آیندا بیر اینجی دوُنیا محاربۀ سی نین باشلانماسی ایمپریانی داها آرتیق سارسیلماقا دوُعروُ آپاریر ؤ نتیجۀ دۀ روُس جامعۀ سیندۀ بوُیوُک ایجتیماعی ، ایقتیصادی ، سیاسی بحران یارانیر، بحران درینلئشدیکجۀ نهایت 1917 ینجی ایل اوُکتیابیر اینقلابی نین یارانماسینا سبب اوُلوُر.

تزار ایمپریاسینین اینقلاب نتیجۀ سیند دئوریلمۀ سی آذربایجان توُپلوُمونا اوُنئملی تکان وئرمئکلۀ میللی موجادیلۀ نین گوُجلئنمۀ سینۀ دۀ سبب اوُلوُر ؤ 28 مای 1918 ینجی ایلدۀ محمد أمین رسوُل زادۀ نین باشچیلیغی ؤ چوُخ سایداهمفیکیرلرینین ایشتراکی ایلۀ اوُجوُملۀ دن علی مردان بئی توُپچوُباشی ، فتحعلی خان خوُیلو، نسیب بئی یوُسوُف بئیلی ؤ باشقا لارینین ایشتراکی ایلۀ آذربایجاندا ایلک میللی دموکراتیک ، توُرک جمهوُرییتی یارانیر، موستقیل دوُولتین یارانماسی ایلۀ ، آذربایجان رسمن میللت ، دوُولت مرحلۀ سینۀ آددیم آتیر، لاکین بوُ موُستقیل آذربایجان توُرک جمهوُرییتی نین یارانماسی بوُلشویک روُسیۀ رهبرلرینین باشدا لئنین ، ایستالین ؤ أرمنی داشناکلاری ، ممالیک محروُسۀ دۀ قاجار درباریندا پروریش تاپمیش توُرک دوُشمانلاری اوُلان فارس ماسوُنلاری ؤاینگیلیس لرین دوُشمان چیلیغلاری ایلۀ اوُزلئشیر .

بیرلئشمیش توُرک دوُشمانلاری هئر زاماندا اوُلدوُقوُ کیمی ارمنی تروریست داشناک لارا یاردیم ادیب، تحریک اتمئکلۀ موُستقیل اوُلموُش آذربایجانین شئهرلریندۀ خصوُصی ایلۀ باکیدا تخریباتلار یارادماقا ؤ آذربایجانلی لاری تروُر اتمئگۀ باشلییرلار، هـدف یئنی آذربایجان دوُولتین آرادان قالدیرماق ؤ باشقا طرفدن باکی نفت معدنلرین ألۀ کئچیرمئگ ایدی، ارمنی لرهئر زاماندا اوُلدوُقوُ کیمی روُس ؤاینگیلیس سوُموُرگۀ چیلری ؤ باشقا توُرک دوُشمانلاری نین ألیندۀ اوُیوُنجاق ؤ ماشا اوُلموُشلار، ایندی دۀ اوُنلارا بوُیوُک ارمنستان وعدۀ سی وئرمئکلۀ تروُرا ، جینایتۀ ، ایشغالچیلیغا تشویق ائدیردیلر.                

داشناک پارتیاسینین رهبرلریندن اوُلان بوُلشویک شائوُمیان ، تانینمیش جینایتکار آندرانیک اوُزانیان ؤ اوُنوُن باشچیلیق اتدیکلری مسلح ترورچوُ داشناک دستۀ لرینین أن بوُیوُک آرزوُلاری ، ایفتیخارلاری توُرک اوُلدوُرمئگ ایدی کی هئلۀ بوُگوُنۀ قئدر داوام اتمئکدۀ دیر، نهایت موستقیل خالق جمهورییتی 27 آپریل 1920 اینجی ایلدۀ بوُلشویک زرهلی قوُشونلاری ؤ ارمنی داشناک لارینین باکییا هجوُموُ ایلۀ سوُنا چاتیر، آذربایجاندا بوُلشویک جمهورییتی قوُروُلوُر .

آذربایجان خالق جمهورییتی 23 آی وار اوُلدوُقوُ پروُسئسدۀ اتدیگی خیدمت لر عیبارت دیر .

1 ـ تاریخدۀ ایلک دفعۀ اوُلاراق باکیدا آذربایجان میللی اوُنیورسیتۀ سین یارادی .

2 ـ دوُنیادا ایلک دفعۀ اوُلاراق آذربایجاندا قادین لارا سئچیب ، سئچیلمئک ؤ اوُلکۀ نین سیاسی ، ایجتیماعی ایشلریندۀ ایشتیراک اتمئک حاققین رسمییتۀ تانی دی

3 ـ اوُزئیر حاجی بئلی نین جیددی تالاشلاری نتیجۀ سیندۀ ایلک دفعۀ اوُلاراق آذربایجان موُغام ، اوُپرا سیمفوُنیک اوُرکسترینین یارانماسی ؤ یارادیجیلیقینا زمین یاراتدی کی سوُنراکی ایللردۀ گئت گئدۀ اینکیشاف تاپدی .

4 ـ ایلک دفعۀ اوُلاراق آذربایجان شاعیرلر، یازیچیلاراوُجاغین یاراتدی.

ألبتۀ بوُ گئلیشمۀ لرآرا سیرا توُرک دوُشمانلاری اوُجوُملۀ دن بوُلشویک حاکیمییتی نین خوُشوُنا گئلمۀ سۀ دۀ ، لاکین اوُز یوُلوُن گئدیرؤ اینکیشاف تاپیردی .

دئیلمۀ میش یازیلمامیش حقیقت لر.

((200 ایلدن آرتیق کئچمیش تاریخ بوُحقیقتی گوُستریرکی بوُگوُنۀ کیمی آوروُپا دوُولت لری ؤ روُس حاکیمییت لری نین قوُزئیدۀ گوُنئیدۀ توُرک دوُشمان چیلیقلارینین کوُکوُ ؤ ریشۀ سی ایستر عثمانلی چاغیندا ایسترسوُنراکی مصطفی کمال آتا توُرک چاغیندا دفعۀ لرلۀ چئشیدلی محاربۀ لردۀ ، اوُ جوُملۀ دن چاناک قالا محاربۀ لریندۀ توُرک اوُردوُسوُنوُن قارشیسیندۀ فاجیعۀ لی شئکیلدۀ معلوُبییت لرۀ اوُغرامالاریندان ایرۀ لی گئلمیشدیرکی همان مغلوُبیت لرین اینتیقامین آذربایجان توُرکلریندن آلمیشلار کی هئلۀ دۀ داوام ائدیر)) .  

4 ینجی بوُلوُمون سوُنوُ . غ . ش . آذرخش ــ 9 / 7 / 2020 ــ آردی گئلن سایدا .