بعضی اَنتیک اشیالار و قدیم اثرلر، اؤزلری‌ایله گیزلی سیررلری و شیفره‌لری داشییرلار. هر حالدا، آرخئولوقلار قدیم اثرلرین سیررلرینین شرحینی وئره‌بیل‌سه‌لرده، لاکین بعضه‌ن بو شرحلر، قئیری-رئال فرضییه‌لرله یانلیش یولو گئدیر.
مین ایل‌لیکلرین قارانلیغین‌دا توخونموش اشیالارین ناقشیلاریندا اولان رمز و سیررلری آچماق ایچون بعضی چالیشمالار هله‌ده داوام ائدیر.
اجدادلاریمیز قدیم زامانلاردان بری، اؤز دوشونجه معنالارینی ایفاده ائتمک ایچون، صنعتین، حیرت‌لی اَل ایشلرینین دیلین‌ده‌ن‌ده ایستیفاده ائتمکله یاناشی، بدیعی مادی یارادیجی‌لیقلارین‌دا فایدالانیبلار و اؤز دؤورلرین‌ده‌ن‌ده داها قدیم اینانجلاری، میفلری، روایتلری بو اَل ایشلرینده ایفاده ائتمیشلر.
ائرامیزدان اَوول ۳-جو مین‌ایل‌لییه عایید آشکار ائدیلمیش اَن قیمت‌لی انتیک اشیالاردان بیریسی کریپتوقرافیک (رمز نگاری) میفولوژی (اسطوره شناسی) دیزاینلارا (طراحی) مالیک اولان، حسنلینین قیزیل جامیدی. بو یازی، بو جامین اوزریندهکی ناقشیلاری یئنی شرحینی وئرمک ایچون چالیشیر.
حسنلینین قیزیل جامی ۱۳۳۷-جی ایلده، ایران-آمئریکا بیرگه آرخئولوگییا قروپو طرفین‌دن، سولدوزون حسنلی تپه‌سین‌ده‌ن آشکار ائدیلمیش‌دیر. بو جام قدیم دونیانین مین ایل‌لیکلرینین قارانلیغین‌دان بیزه گلیب چاتان دبدبه‌لی صحنه‌لری‌ایله موتیولرین ترتیبات صنعتین‌ده ظریف‌لیک باخیمین‌دان اؤزونه مخصوص‌دور .
بو جامین موتیولری قابارتما و هکک اولوناراق تاماشاچیلارین حئیران‌لیغینا سبب اولور کی، بو موتیولرده، موختلیف جور، شرح اولونور.
حسنلی جامینین سطحینین یوخاری کنارین‌دا اوچ آراباچی دیققتی جلب ائدیر. آرخئولوقلار اوچ آراباچی‌لاری فیرتینا (توفان)، گونش و آی تانری‌سی آدی‌ایلا آدلان‌دیریرلار!
بو آدلاندیرمانین سببی اوندان عبارت‌دیر کی، بو اوچ آراباچینین باشلارین‌دا دنیز، گونش و آی سیموولیک تاجلاری گؤرونور. لاکین بو سؤال آریا گلیرکی، آیا بو آراباچیلار گئرچکده‌ن رب النوع و تانریلاریدیلار و یا باشقا گئرچکلرده بو آرادا اوتایا گله بیلرمی!؟ دوزدو آیری بیر تئوریلرده آرایا گتیرمک اولار بیلر! بونا گؤرده بو یازیدا حسنلینین قیزیل جامینین موتیولرینین فرق‌لی شرحینی تقدیم ائدیریک.
بو سندلی یازی موهوم و اؤنملی سورغو - سؤالی بودور:
آیا بو جامین اوزریندهکی، ناقیشلاریینا باغلی اولان ارتباط و ایزلر، آذربایجانین ایندیکی، ساکنیلری آراسیندادا اولا بیلر؟
یعنی بو ساحه‌ده چالیشیریک کی، گؤره‌ک: آیا حسنلینین قیزیل جامیندا اولان ناقشیلارایلا باغلی اولان آذربایجان تورک خالقینین کؤلتور و معنوی میراثیندا ایلگلی و اوخشار ماتریال (مواد) و فاکتلار(واقعیت) تاپماق اولارمی؟!
بو ساحه‌ده آیا آذربایجان خالقینین چؤخ سایلی حکایه‌لری و بعضی افسانه‌لرینده حسنلی قدحین‌ده‌کی، موتیولری‌ایله بیر پارا اویغون نیشانه‌لره راست گلمک مومکون‌دورمو؟
بو آختاریش و سورغولاریمیزا جاواب تاپماق ایچون آذربایجان تورک خالقینین آراسیندا اولان بعضی ناغیل و افسانه‌لرینین سوراغینا گئدیریک.
نئچه واخت آختاریب و آراشدیرمالاردان سونرا چؤخ تعجوبلا، اَن اسکی چاغلاردا یارانمیش و یان-یانا دئیله‌ن افسانه و حکایه‌لرین بیریسی‌نه راست گلیریک.
اودا آذربایجان خالقینین شیفاهی ادبیاتیندا آدلی و سانلی دئیله‌ن بیر ناغیل وار، بو ناغیل هم گئنیش سؤیه‌ده آذربایجان جوغرافیاسیندا، یئرلرینده هم ائلات آراسیندا و همده کند محیطلرینده ده‌ییله‌ن و همده چئشتیلی واریانتلارا مالک اولان و آرتیق سؤز و صحنه‌لری احتوا ائدهن، اوچ اوچو قارداشلار یا هامان ملیک محمد ناغیلی‌دی.
بو قارداشلارین آدلاری: ملیک جمشید، ملیک خورشید و ملیک محمدی!
ایندی‌ایسه حسنلی جامینین بعضی صحنه‌لرینی بو اَن قدیم میفولوژی حکایه‌سینی یعنی اوچ قارداش ناغیلی‌ایلا اویغونلاش‌دیریب و آراشدیریریک.
بیر اؤنملی سؤال بودور: آیا آرخئولوقلارین ایشاره ائتدیغی عینی گونش تانری‌سی، حسنلی قدحینین سطحینده گونش شکلین‌ده تاجلی ناقشی اولان شخص هامان ناغیلدا ده‌ییله‌ن ملیک خورشید، دئییل‌می؟
حسنلی جامینده کی، ناقشیلری گؤرونن دیگر ایکی شخصلر! فیرتینا و توفان تانری‌سی! هامان ملیک جمشید و آی تانری‌سی هامان ملیک محمد یعنی او بیریسی آراباچیلار دئییل‌لر‌می؟!
حال بو آرادا قهرمانلارین آدلاری نییه باشقا آدلاردیلار؟! دئملی کی، زامان بویو نییه بو آدلار ده‌ییشیلمه‌‌سی ساحه‌ده و نه جور ناغیلدا بو آدلارین بئله مئیدانا گلمه‌سی سؤالا جاواب وئرمک و قئید ائتمک لازیم‌دیرکی:
زامان کئچدیکجه سونراکی دؤورولرده یوخاری‌دا قئید ائتدییمیز حکایه‌نین شیفاهی ادبیاتیندا، عرب اسطیلاسیندان سونرا، ملیک سؤزلری عرب دیلین‌ده‌ن ناغیلا داخیل اولموش و باشقا آدلاردا آیری دیلده‌ن گؤتورولموش‌دور.
گؤروندویو کیمی، آدی چکیله‌ن شخص‌لرین آدلاری ایسلام دؤورون‌ده‌ن سونرا عصیرین مده‌نی، سیاسی و دینی شرایطینه اویغون اولاراق، زامان کئچدیکجه راوی و راویلر طرفین‌ده‌ن دییشدیریلمیش‌دیر.
بو باخیم‌دا بو آدلارین اورژینال و اویغون اولان آدلاری تاپماق ساحه‌ده معتبر بیر قایناقا موراجعت ائدیریک، جالیب و ماراق‌لی کی:
رشیدالدینین «جامئ ات-تواریخ» اثرین‌ده اوغوز خاندان سؤز آچاندا، اونون آلتی اوغلونون حکایه‌سین‌ده‌ن بحث ائدیلیر.
اونلارین اوچونون آدلاری دنیزخان، گونش‌خان و آی‌خان‌دیر.
بو آدلار جام‌داکی، اوچ آراباچییا قریبه بنزه‌ییر. یعنی اوچ آراباچی و باشلارینداکی، تاجلاری:
آی، گونش و دنیز تاجلاری گؤرونور!
ملیک محمد ناغیلی و بو اوزون حکایه‌نین بوتؤولوک‌ده و اونون مؤحتشه‌م و دبدبه‌لی صحنه‌لرینی، ائل‌جه‌ده قهره‌مانلارین دیالوقونو و حکایه‌نین حال و هاواسینی اینجه‌له‌مک تانیش قدیم اورتاق موحیطینده‌ن خبر وئریر، یعنی آذربایجان خالقینین و ایندیکی ساکینلرینین موحیطی!
همچینین خواجه رشیدالدین فضل‌اوللاه همه‌دانینین «جامئ ات-تواریخ» کیتابین‌دا اوغوزخان حاققین‌دا بئله دئییلیر:
«اوغوز خانین ۶ اوغلو اولوب: گون، آی، اولدوز، گؤی، داغ و دنگیز».
اوغوزخان، دونیانین اَن بؤیوک بیر حیصه‌سینی فتح ائتدیک‌ده‌ن سونرا، او، بیر یئکه مجلیس بزه‌دیب و بیر گئنیش ایزدیهام یاراتدی.
بون‌دان سونرا، اوغوزخان «قیزیل کامانی» بؤیوک اوغلونا و اوغوزلارین اوچلو اوخلارینی ایسه کیچیک اوغوللارینا وئردی.
بو ساحه‌ده حسنلی جامیندادا گؤرونن و اوخ‌آتان و کامان الینده اولان شخص! ماراقی اؤزونه جلب ائدیر!
آیا بو کامان الینده اولان نقش، هامان اوغوزخان حکایه‌سینین بیر حیصه‌سی‌دَیرمی؟
یئنه جالیب بو کی، ملیک محمدین حکایه‌سینین اَوولین‌ده دئییلیر:
بو اوچ قارداشلار اووچودولار.
یای اللرینده اولان اووچولار!
یعنی، بو قدیم آذربایجان حکایه‌سین‌ده بشر حیاتینین و اینسانلارین احتیاجلارینین داها چؤخ اوولا تأمین اولوندوغو بیر دؤوردن‌ده بحث ائدیلیر. جامین اوست حیصه‌صین‌ده گونشی، آیی و دنیزی تمثیل ائدهن تاجلی، اوچ آراباچینین... تصویرلری بو باخیم‌دان آرتیق ماراق‌لی‌دیر؛ اونا گؤره‌ده ملیک محمد حکایه‌سینین مضمونو، حسنلی جامی اوبرازلارین‌دا قابارجیق شکیل‌ده ایفاده و شرح اولونور.
سانکی جامی دوزلده‌ن اوستاسی، جامین اوزرین‌ده اوچ قارداشین حکایه‌سینین صحنه‌لرینی یاراداراق، تصویر ائتمکله اونو اؤلمز ائتمک ایسته‌ییبدی.
سؤزو گئده‌ن احوالات‌دا و افسانه‌ده ایکی بؤیوک قارداشین کیچیک قارداشا، یعنی ملیک محمده ائتدیگی خییانت‌ده‌ن‌ده بحث ائدیلیر. قارداشلار اونو قویودا قویورلار، ملیک محمد ناچار قالیب باشقا بیر پارالئل کایناتدا ایجبارلا قالمالی اولور.
یعنی اؤز دونیاسیندان فرق‌لی اولان بیر دونیادا دوستاقا اولان کیمی، قالمالی اولور!
ملیک محمد ایستر-ایسته‌مز بو پارالئل دونیادا بیر مدت دوستاقدا قالانلار کیمی دولاشیر و حادیثه‌لرله اؤز به اؤز اولوب، یاشاییر. بورادا قهره‌مان اؤز ایلکین دونیاسینا قاییتماغا آرتیق چاللاشیر، لاکین اؤز سهلنکارلیغی نتیجه‌سینده، ایشیق سیموولو اولان آغ قوچ سورمک اوزینه، سهوه‌ن قارا قوچو سورمه‌گه و قاران‌لیق دونیاسینین سیموولونا مینمه‌گه ناچار اولور و نتیجه‌ده ظولمت دونیاسینا دوشور!
ملیک محمد یئنه‌ده باشدان نئچه حادیثه‌لری کئچیرده‌ن سونرا، ظولمت دونیاسیندا اوچ باش‌لی اژداهایا راست گلیر کی، اژداها خالقا لازیم اولان سویون یولونو باغلایب، سویو خالقین اوزونه آچماق اوچون هر هفته گرک اونا بیر قیز اونا قوربان وئریلمه‌لیدیر!
حکایه‌نین قهره‌مانی، ملیک محمد قیزین حیاتینی خلاص ائده‌‌رک، اژداهانی اؤلدورور و نهایت اینسانلارین اوزلرینه سو یولو آچیلیر.
آذربایجان افسانه‌سینده، ملیک محمد آدلانان و یا هامان آی‌خان، او جور کی، حکایه‌ده سؤیله‌نیر‌کی، ملیک محمد آژداها ایله قارشی دورو و اژداهانی اؤلدورمگه چالیشیر، بو صحنه و بو حیصصه‌نی حسنلی قدحی‌ایله اویغونلاشدیریلماسین‌دا، حسنلی قدحینین اوزریندهکی موتیولرده بورادا اوچ باش‌لی اژداها و بیر حجابینی آچمیش قادینی گؤروروک.
ملیک محمد حکایه‌سینین چؤخ اوخشار صحنه‌لری حسنلی جامینین شکیللری‌ایله وار، بونا گؤرده بو اویغون‌لوغونون تصادفی اولماسی رد اولونور و بو کونودا دیققته لایق آرتیق اؤتوشدورمکلر ایسته‌ییر!
بیر باشقا صحنه‌ده، ملیک محمدین حکایه‌سینین قهره‌مانی، نهایت اوریژینال دونیاسینا چاتماق ایچون، او، "زوموردو قوشو" آدلی افسانه‌وی قوشا مینمه‌لی و اؤز ایشیقلیق دونیاسینا قاییدیب - چاتماق ایچون، بیر-بیرینین ایچین‌ده اولان یئددی مرحله و یا ۷ پارالئل دونیانی کئچمک مجبوریتنده‌دیر!
حسنلی قدحینین موتیولرین‌ده‌ده، بؤیوک تعجبله قوش مینه‌ن اینسانی گؤره بیله‌ریک!
حسنلی جامینین یارادیجی‌سی و یا اونو سیفارش وئره‌ن وارلی و گوج‌لو موشتریلری نییه بو گؤزه‌ل و تعجب‌لو حکایه‌نی حسنلی قیزیل جامیندا ابدیلش‌دیرمک ایسته‌میشدیلر؟!
چونکو، بو جامین اوستونده ناقش اولان حکایه‌نین اهمیتین‌ده‌ن و بو قیمت‌لی اثرین یارادیجیلاری و موشتریلری ایچون اساس پئرسوناژلارینین مؤوقئیین‌ده‌ن و اونون آرتیق اهمیتلی و اؤنملی اولماسیندان بحث ائدیر!
آچیق-آیدین ایشاره ائتملی بو کی، حسنلی جامین موتیولری سیررلی شکیل‌ده ملیک محمد حکایه‌سی‌ایله دیققته لاییق بیر علاقه‌نی گؤستریر... بو حکایه بیر طرف‌ده‌ن زامان کئچدیکجه، نسیل‌ده‌ن-نسله آزالیب یا کی، چوخ اولماقلا، ایندیکی دؤوره‌یه قدر گلیب و چاتیب و آذربایجانین موختلیف جوغرافی موحیطلرین‌ده، آذربایجان‌لی آتالار و آنالار طرفین‌ده‌ن چئشتیلی واریانتلارلا نقل ائدیلمیش و قورولونوب و ساخلانیلمیش‌دیر.
بو یازی بورادا سونا چاتیر، لاکین ملیک محمد حکایه‌سینین دیگر صحنه‌لرینین حسنلی جامینین باشقا موتیولری‌ایله اویغونلاشدیریلماسینی گله‌جک ایمکانلارا بوراخیریق ...
