چرا باید تبریز خالی از سکنه شود؟
پدیده فرونشست چیست ؟
چرا آب های زیر زمینی در حال تمام شدن است؟
زلزله خاموش یا همان فرونشست چه بلاهایی بر سر آذربایجان خواهد آورد؟
در استان های آذربایجان شرقی و غربی، وضعیت آب های زیرزمینی نگران کننده است. در آذربایجان شرقی، حجم آب های زیرزمینی در ۴۳ سال گذشته حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعب کاهش یافته است. این کاهش ناشی از برداشت های غیرمجاز و حفر چاه های مجاز و غیرمجاز برای تامین آب شرب و کشاورزی است. در آذربایجان غربی نیز وضعیت مشابه است، با این تفاوت که در بعضی مناطق، کمبود آب زیرزمینی به حدی رسیده است که کشاورزی و دامداری را با تهدید مواجه کرده است
حجم آب‌های زیرزمینی آذربایجان شرقی در ۴۳ سال گذشته و درپی برداشت‌های غیرمجاز و همچنین حفر چاه های مجاز و غیرمجاز برای تامین آب شرب و کشاورزی، حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است که جبران آن نیازمند اعمال محدودیت‌ها و جلوگیری از برداشت های غیرمجاز و کنترل برداشت‌های مجاز از آب‌های زیرزمینی است.
در حال حاضر مجموع آب های تجدیدپذیر استان، سه میلیارد و ۱۹ میلیون متر مکعب است که ۶۲ درصد آن به میزان یک میلیارد و ۸۸۵ میلیون متر مکعب مربوط به بخش آب‌های سطحی و ۳۸ درصد به میزان یک میلیارد و ۱۳۴ میلیون متر مکعب مربوط به بخش آب‌های زیرزمینی است که ۴۵ درصد از منابع آب تجدیدپذیر استان مربوط به حوضه دریاچه ارومیه، ۳۲ درصد حوضه سفیدرود بزرگ و ۲۳ درصد حوضه ارس است.
کاهش بیش از ۵۰درصدی سطح آب های زیرزمینی استان، زنگ خطری برای منابع آبی استان است که اگر جدی گرفته نشود در آینده ای نه چندان دور؛ آذربایجان شرقی با بحران ها و تنش های آبی بی سابقه مواجه می شود و حتی انتقال آب از رودخانه های مرزی و استان های همجوار نیز نمی تواند این بحران ها و خطرات را خفیف تر کند.
اهتمام جدی نهادها و دستگاه‌های مختلف اجرایی و نظارتی در جمع آوری و مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز یکی از مهم ترین راهکارها برای جلوگیری از افت سطح آب های زیرزمینی و بحران بعدی ناشی از این پدیده است و برای اجرای این مهم همکاری دستگاه قضائی و دادستانی و همچنین سازمان جهاد کشاورزی و آب منطقه ای بسیار مهم و تأثیرگذار است.
حفر چاه‌های غیرمجاز که معمولاً دارای عمق و دبی بالایی هستند به دلیل عدم کنترل، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی را به دنبال دارد و باعث تخلیه سریع سفره‌های آبی میشود و علاوه بر این، این چاه‌ها اغلب در مناطق ممنوعه حفر می‌شوند و به منابع آبی دیگر مانند قنات ها و چشمه‌ها نیز آسیب می‌رسانند.
همچنین چاه‌های مجاز نیز در صورتی که مدیریت نشوند و از آنها به صورت بهینه استفاده نشود، بدون توجه به ظرفیت سفره‌های آب زیرزمینی، می‌تواند به تشدید بحران آب منجر شود.
طبق اعلام کارشناسان امر کنترل و انسداد چاه‌های غیرمجاز، بهینه سازی مصرف آب در بخش‌های مختلف، کاهش مصرف آب در بخش‌های خانگی، کشاورزی و صنعت، توسعه منابع آب سطحی از طریق احداث سد و انتقال آب از مناطق پرآب به مناطق کم آب، افزایش آگاهی های عمومی و مدیریت یکپارچه منابع آب از جمله راهکارهای ارایه شده برای رفع مشکل کاهش سطح آب های زیرزمینی است.
در حال حاضر میزان برداشت از منابع آبی آذربایجان شرقی برای بخش کشاورزی ۲ میلیارد متر مکعب است که این رقم باید در مدت زمان تعریف شده حداقل به یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب کاهش یابد.
سطح آب‌های زیرزمینی و آب رودخانه‌ها روز به روز کمتر میشود و در صورت ادامه روند فعلی پس از مدتی شاهد خالی شدن و خشک شدن سفره‌های آب زیرزمینی خواهیم بود.
۸۵ درصد از منابع آبی استان در بخش کشاورزی، ۱۰ درصد در بخش شرب و پنج درصد در بخش صنعت مصرف میشود، باید برای سازگاری با کم آبی همه دستگاه‌ها از جمله جهاد کشاورزی و دانشگاه‌ها در آن همکاری داشته باشند.
تنها راه حل و راه نجات آب رعایت اصلاح الگوی کشت، تغییر روش‌های آبیاری و جایگزین کردن محصولات کم آب بر و روی آوردن کشاورزان به کشت و تولید محصولاتی که آب کمتری مصرف می کنند.
در حالی که بخش زیادی از آب مصرفی آذربایجان شرقی از منابع زیرزمینی تامین می شود و میزان کل مصرف آب در بخش‌های مختلف (شرب، صنعت، کشاورزی و فضای سبز) در سطح دشت‌ها و ارتفاعات محدوده‌های مطالعاتی تحت تولیت و مشترک این استان به میزان ۲ میلیارد و ۱۴۲ میلیون متر مکعب در سال است که سهم آب‌های سطحی از این مصرف به میزان ۹۵۰ میلیون مترمکعب و سهم آب‌های زیرزمینی یک میلیارد و ۱۹۲ میلیون مترمکعب است.
بر اساس آمارها از مجموع مصارف منابع آب استان، یک میلیارد و ۷۰۱ میلیون مترمکعب معادل۷۹.۴ درصد سهم بخش کشاورزی، ۳۲۱ میلیون مترمکعب معادل حدود ۱۵ درصد سهم بخش شرب و بهداشت، ۱۰۲ میلیون متر مکعب معادل ۴.۸ درصد سهم بخش صنایع و ۱۸ میلیون مترمکعب معادل ۰.۸ درصد سهم بخش فضای سبز آرذبایجان شرقی بوده و در این بخش ها به مصرف می رسد.
کاهش بارش‌ها و افزایش دما و تبخیر در سال‌های باعث شده میزان ظرفیت تجدید پذیر منابع آب استان نیز کاهش یافته و طبق بررسی‌های انجام گرفته از نظر میزان دسترسی به منابع آب به وضعیت تنش وارده شده‌ایم و شرایط نامتعادل آبی را تجربه می‌کنیم.
لزوم مدیریت مصرف آب و اقدامات فرهنگی برای جاری ساختن فرهنگ مدیریت مصرف آب در جامعه به خاطر کم رنگ شدن نقش مردم در این امر تا به امروز متاسفانه پاسخگو نبوده است.
گفتمان مربوط به مدیریت مصرف آب باید به رفتار مردمی و سپس فرهنگ تبدیل شود که لازمه آن نیز مشارکت دادن خود مردم در امر فرهنگ سازی است.
پدیده فرونشست بلایی که ناخوداگاه ما را خواهد بلعید
آذربایجان شرقی، یکی از مناطق مهم کشاورزی و اقتصادی ایران، در سال‌های اخیر با پدیده فرونشست زمین که بیشتر به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد، روبرو شده است. این پدیده در صورت عدم واپایش می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای بر زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی استان به همراه داشته باشد.
پس از مرند که بیشترین فرونشست سالانه را دارد شهرستان ایلخچی با ۱۲.۲ سانتی‌متر و شبستر با ۱۰.۸ سانتی‌متر در جایگاه‌های دوم و سوم از نظر فرونشست زمین قرار دارند.
سایر مناطق آذربایجان شرقی نیز با درجات مختلفی از فرونشست روبرو هستند به‌طوری‌که دوزدوزان بستان‌آباد با ۹.۲، قره‌آغاج با ۷.۱ سانتی‌متر، آوین و روستاهای اطراف در آذرشهر با ۶.۸ سانتی‌متر و تسوج با ۶.۶ سانتی‌متر فرونشست زمین داشته‌اند و در وضعیت قرمز و بحرانی هستند.
هادی‌شهر با ۵.۳، عجب‌شیر با ۵، سراب با ۴.۸ و اهر با ۳.۵ سانتی‌متر کمترین میزان فرونشست را در استان را دارند، اما این میزان نیز نشان‌دهنده تأثیرات بلندمدت برداشت بی‌رویه از منابع آبی است.
برداشت مازاد بر پروانه چاه‌های کشاورزی، دلیل عمده افزایش ناترازی آب‌های زیرزمینی است و راهکارهایی مانند اصلاح الگوی مصرف آب، اجرای طرح‌های آبیاری مدرن در کشاورزی و جلوگیری از حفاری‌های غیرمجاز می‌تواند از گسترش این پدیده جلوگیری کند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه وضعیت کنونی ممکن است به تخریب زیرساخت‌ها، کاهش سطح کشاورزی و حتی مهاجرت گسترده ساکنان مناطق آسیب‌دیده منجر شود.
مدیریت درست منابع آبی، بهبود زیرساخت‌های آبیاری و آگاهی‌بخشی عمومی می‌تواند از گسترش این بحران جلوگیری کند و زمینه‌ساز پایداری زیست‌محیطی و اقتصادی در این منطقه باشد.
آبخوان‌های تبریز، شبستر – صوفیان و مرند از منابع مهم آب‌های زیرزمینی آذربایجان شرقی به شمار می‌روند که متأسفانه به علت برداشت‌های غیرمجاز، وضع خوبی ندارند.
در سال آبی گذشته حجم آب‌های زیرزمینی استان نسبت به متوسط ۴۰ساله، ۸۷.۷۱ میلیون مترمکعب کاهش داشته است.
برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات ۲ دشت پهناور، آذربایجان غربی را در معرض فوق بحرانی و بحرانی فرونشست زمین قرار داده است.
در حال حاضر سه دشت پهناور ارومیه، خوی و سلماس در آذربایجان غربی با خطر فرونشست زمین دست و پنجه نرم می‌کنند و وضعیت دشت سلماس و کهریز فوق بحرانی و بحرانی است و با توجه به تحقیقات و بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی کشور، به علت خشکسالی‌های پیاپی و تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر نرخ فرونشست زمین در کشور و مناطقی از استان آذربایجان غربی افزایش یافته است.
پدیده فرونشست زمین که بر اساس مطالعات زمین شناسی به مرگ پنهان زمین مشهور است، یکی از مخاطرات مهم برای طبیعت و انسان است و در حال حاضر این پدیده زیر ساخت‌های شهری و برون شهری، راه‌ها و دیگر زیرساخت‌ها را در سه دشت پهناور آذربایجان‌غربی را تهدید می‌کند.
فرونشست زمین در دشت‌های سلماس و کهریز
شروع فرونشست در دشت سلماس از سال ۱۳۹۵ شروع شده و در سال‌های بعد بر وسعت و میزان فرونشست افزایش یافته است، پدیده فرونشست زمین در آذربایجان غربی میانگین حدود ۷ سانتی متر است که این میزان در دشت‌های سلماس به حدود ۱۵ سانتی متر رسیده و منطقه را با وضعیت فوق بحرانی مواجه کرده است.
پمپاژ بی رویه آب و برداشت‌های غیر مجاز باعث شده که دشت سلماس به وضعیت فوق بحرانی فرونشست برسد و در این بخش افت متوسط آبخوان حدود ۱۸ سانتی متر است و سالیانه در حدود ۵ میلون متر مکعب کسری مخزن داریم.
توسعه طرح‌های آبیاری نوین، پرکردن چاه‌های کشاورزی غیر مجاز و مدیریت بهینه مصرف آب می‌تواند نقش مهمی در عدم فرونشست زمین در دشت‌های سلماس داشته باشد.
علت فرونشست در دشت‌های سلماس و کهریز عمدتاً به پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است به طوری که بر اساس اندازه گیری سطح آب چاه‌های پیزومتر، در دشت سلماس تا پایان سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ افت سطح آب زیرزمینی برابر ۲۲.۱۶ متر اتفاق افتاده که بیشترین رقم در بین آبخوان‌های استان است و این رقم در آبخوان دشت کهریز نیز تا پایان سال آبی گذشته برابر ۹.۱۶ متر ثبت شده است.
۷۵ هزار حلقه چاه غیر مجاز و بدون پروانه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه شناسایی شده است
چاه‌های غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۸۹ هزار و ۴۳۳ حلقه چاه وجود دارد که از این تعداد، ۷۵ هزار حلقه چاه غیر مجاز و بدون پروانه است.
همچنین ۶۱ هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان آذربایجان غربی وجود دارد که ۸ هزار حلقه چاه غیرمجاز گفته میشود، در استان مسدود و پر شده است.
