پژوهشگر حقوق بین الملل
اعدام، بو گون‌کی حقوق جزا ساحه‌سینده ان چوخ بحث اولونان موضوعلاردان بیری‌دیر. دونیا اوزرینده اونون محدودلاشدیریلماسی و لغوی‌نین آرخاسینجا گئدیلسه‌ده، هله بعضي اؤلکه‌لرده، خصوصاً آغیر جرایم‌له باغلی حاللاردا، ایستیفاده اولونور. بعضي اؤلکه‌لرده‌ایسه سیاسی بیر یاناشما ایله اعدام، یالنیز جرمه قارشی بیر مجازات کیمی دئییل، هم ده موخالیفلری باسدیرماق، حاکیمییتین قدرتینی گؤسترمک و یا اجتماعی طلبلره و فشارلارا جاواب وئرمک اۆچون بیر واسطه کیمی عمل ائدیر. بین‌الخالق اینسان حوقوقلاری سندلری، حایات حوقوقو، ظالمانه جزالارین قاداغان اولماسی و عادلانه محاکمه‌نین ساخلانماسی کیمی پرینسیپلره تأکید ائدیر و گئتدیکجه اعدامین محدودلاشدیریلماسی و یا تامامیله لغو ائدیلمه‌سی‌نین ضرورتینی اورتایا قوْیور. بونا باخمایاراق، بو پرینسیپلرین ایجرا اولماسی اؤلکه‌لرین داخیلی حقوقی سیستملرینه باغلی‌دیر. ایران، چین، سعودی عربیستان، عراق و یمن کیمی بعضي اؤلکه‌لرده اعدامین ایجراسی ایله باغلی اویاریجی رقم‌لر قئید اولونوب. مثلاً، عفو بین‌الملل تشکیلاتی‌نین ۲۰۲۴-جی ایل اوزره گلوبال راپورونا گؤره، بو ایلده ۱۵ اؤلکه‌ده ۱۵۰۰-دن چوخ شخص اعدام اولونوب؛ بو، ۲۰۱۵-جی ایلدن بری ان یوکسک سویه‌دیر. راپورا گؤره، ایران ۹۷۲-دن آرتیق اعداملا، دونیادا قئید اولونموش اعداملارین ۶۴٪-نه مسؤول تانینیب کی بو اعداملارین یاریسیندان چوخو نارکوتیک‌له باغلی جرم‌لره عاییددیر.
نارکوتیک‌له باغلی جرایم‌لردن علاوه، عمدی قتل جرایمینده اعدامین ایجرا اولماسی دا بو ساحه‌ده ان یایغین حاللاردان بیری سایلیر. حقوق و کریمینولوژیا (جرم‌شناسی) باخیمیندان، عمدی قتل، توپلومون بیر و یا بیر نئچه عضوونون قصداً و پلانلی شکیلده اؤلدورولمه‌سی ایله نتیجلنن بیر فعل‌دیر و حایات حاققینی آشکار شکیلده پوزدوغو اۆچون آغیر بیر سوچ سایلیر. اعدام طرفدارلارینین حقوقی نظریه‌لرینه گؤره، اساس دلیل بودور کی، عمدی قتل ائدن شخص، اجتماعی و حقوقی قراردادین ضمنی شکیلده پوزولماسی و اینسانلار آراسیندا حوقوقلارین دنگه‌سینی پوزماسی سببیله اؤز حایات حاققینی ایتیریر. بونا گؤره، قیصاص حاققی عدالتین برپاسی اوچون بیر مکانیزم کیمی گؤرؤنؤر و جانی‌نین اعداملا مجازات اولماسی اویغون بیر جاواب آلماسینی طلب ائدیر؛ او شکیلده کی اعدام، جنایت و جزانین اویغونلوق پرینسیپینی گؤسترن بیر مکانیزم کیمی قییمتلندیریلیر. اعدام طرفدارلاری دئییرلر کی، بیر شخص باشقا بیر اینسانی قصداً اؤلدوردوکده، قربانی‌نین حایاتینی یوخ ائتمکله، اینسان کرامتی و اجتماعی نظم اوزرینه دایانان پرینسیپلری جدی شکیلده پوزور. بونا گؤره، اویغون حقوقی جاواب، قیصاص حوقوقونون دقیق ایجراسی‌دیر کی، بو دا اعدامین اویغونلوق و جزایی عدالتین سمبولو اولدوغونو گؤستریر.
«قاتیلین حایات حوققوندان محروم اولماسی» کیمی اعدام طرفدارلارینین ظاهری و عمومی قبول اولان دلیله باخمایاراق، عمدی قتل حالتلرینده اعدام جزاسی، اینسان حاقلاری و عادلانه محاکمه پرینسیپلری باخیمیندان جدی تنقیدلره معروض قالیر. اعدام طرفدارلاری ادعا ائدیرلر کی، عمدی قتل ائدن شخص، قربانی‌نین حایات حاققینی پوزماقلا، اؤز حایات حاققین‌دان ضمنی شکیلده ال چکیر و اعدام یالنیز بو سئچیمی‌نین سونوجودور. آمما بو گؤروش، اینسان حاقلارینین پرینسیپلرینه قارشی‌دیر. حایات حوقوقو، بین‌الخالق اینسان حوقوقلاری بیلدیرمه‌سی‌نین (ماده ۳) و مدنی و سیاسی حاقلار اوزره بین‌الخالق میثاقا گؤره (ماده ۶)، هر اینسانین ذاتی و عمومی بیر حوقوقودور. بو حوقوق، اینسانین ذاتی کرامتی‌نه دایانیر و هئچ کیمین داورانیشینا گؤره شرطلندیریله بیلمز و یا جزا ایله اونو الدن آلماق اولماز. حتی مدنی و سیاسی حاقلار اوزره بین‌الخالق میثاق کی اعدامی تامامیله قاداغان ائتمه‌ییب، آمما اونون یالنیز “ان آغیر جرایم‌لر” اۆچون و عادلانه محاکمه‌نین آغیر تضمینلری ایله ایجرا اولونماسینا ایجازه وئریر. بوندان علاوه، بو میثاقین ایکی‌نجی اختیاری پروتکلو (۱۹۸۹-جو ایلده قبول اولونوب) اعدامی تامامیله لغو ائتمک مقصدی داشیییر. بو، توپلومون اعدامی آرادان قالدیرماغا ساری گئددیگینی گؤستریر. آرتیقجا، جزا اولاراق حایاتین آلینماسی، حتی عمدی قتل حاللاریندا بئله، اینسان کرامتی‌نین تعلیق اولونماز اولدوغو پرینسیپینه ضیددیر. اگر اینسان حاقلاری اینسانلارین رفتارلارینا و داورانیشلارینا باغلی اولسا، بو حاقلارین عمومی و اساسی اولماسی سوال آلتیندا قالار. بونا گؤره، اعدام مدافعه‌چیلرینین قاتیلین حایات حوقوقوندان محروم اولماسی ایله باغلی دلیلی، محکم حقوقی و اخلاقی اساسا مالک دئییل و اینسان حاقلارینین اساسی پرینسیپلری‌نین پوزولماسینی توجیه ائده بیلمز.
بو حقوقی، کریمینولوژی و اخلاقی بحثلر ساحه‌سینده، اعدام جزاسی حاققیندا دئمک اولار کی، بو جزا و مجازات، تاریخی کؤکلرینه و بیر سیرا کیفری سیستملرده داواملی ایستیفاده‌سینه باخمایاراق، جدی تنقیدلرله اوزلشیر. بین‌الخالق سویه‌ده، اینسان حاقلاری سندلری و تشکیلاتلارینین عمومی ایستکی اعدامین محدودلاشدیریلماسی و تامامیله لغو ائدیلمه‌سی اۆچون‌دور و تأکید ائدیلیر کی، حایات حوقوقو مطلق و تعلیق‌اولونماز بیر حوقوق‌دور و حتی فؤق‌العاده حاللاردا بئله پوزولمامالیدیر. چوخ‌سایلی آراشدیرمالار اعدامین قورخودوجو تأثیرنی رد ائدیر و گؤستریر کی، بو جزانین وارلیقی و یا یوخلوغو، شیددتلی جینایت‌لر ساییسینا تعیین‌ائدیجی تأثیر گؤسترمیر. بوندان علاوه، قضایی خطالاردان قایناقلانان احتماللار، محاکمه پروسه‌سینده تبعیضین اولما احتمالی و غیر-دموکراتیک سیستملرده اعدامین سیاسی سوء‌ایستیفاده‌سی، بو جزانی زیان وئریجی و دؤندریلمز بیر آلته چئویریر. اخلاقی باخیمدان دا، زورا زورلا جاواب وئرمک یالنیز اینسانی پرینسیپلری پوزمور، بلکه مدرن عدالت فلسفه‌سینه ضیدد اولان بیر شیددت دؤنگؤسؤنه (چرخه خشونت) مشروعیت وئریر. اعدامی لغو ائتمیش اؤنده گئدن اؤلکه‌لرین تجروبه‌سی گؤستریر کی، اونون یئرینه جرایم‌لرین قاباغینی آلان سیاستلر، ابدی حبس کیمی آلترناتیو جزالار و عادلانه محاکمه سیستمی‌نین گۆجلندیریلمه‌سی، داها تأثیرلی و اینسانی‌دیر. بونا گؤره، اینسان حاققلاری پرینسیپلری، اخلاقی ملاحظه‌لر و تطبیقی تجروبه‌لر ساحه‌سینده، اعدامین تدریجی و نهایی لغوی، یالنیز آرمانی بیر حرکت دئییل، بلکه حقوقی، عقلانی و اینسانی بیر ضرورت‌دیر کی، بوتون دؤولتلرین گوندمین‌ده اولمالیدیر
