آذربایجاندا خانلیقلارین یارانماسی نین اوُزوُن تاریخی وارکی أساسی فئوُدال سیستمۀ باغلی دیر، آمما نادیرقلی خان یا سوُنراکی نادیرشاه حاکیمییتی عرفۀ سیندۀ خانلیق لارین یارانماسی ایلۀ ایدارۀ ائدیجی قایدالاری ماهییتی یئنی اُصوُللار أساسیندا قوُروُلوُر، علاوۀ اوُلاراق بئی لیکلر ، سوُلطانلیقلاردا خانلیقلارین موُجوُد اوُلموُشلار اوُخوُماق .                                                                                       تأسوُفلۀ ألیمیزدۀ یئترلی قئدر مستند ، یازیلی سندلرین اوُلمادیقی سببی ایلۀ تکجۀ سوُنرالار یازیلمیش پراکندۀ یازیلاردان ایستیفادۀ اتمئگۀ مجبوُرفالدیق ، آمما خانلیقلار، بئی لیکلر، سوُلطانلیقلار بیر بیریندن فرقلی قوُروُلوُشلار اوُلسالاردا ، لاکین أساسدا فئوُدال سیستمین شاخۀ لری اوُلموُشلار.

کریم خان زند ؤ آردینجا نادیرشاه چاغیندان 17 ینجی یوُزایللیگین اوُرتا چاغلاریندان نادیر شاهین (موغاندا کئچیردیگی قوُروُلتایندان) سوُنرا خانلیقلار داها آرتیق قوُدرتۀ صاحیب اوُلوُرلار ؤ أن قوُدرتلی خانلیقلار آذربایجانین قوُزئی بوُلگۀ سیندۀ اوُلموُشدوُر.                        

خانلیقلارین بیرنئچۀ خصوُصییت لری اوُلدوُقوُنا گوُرا ، تزارسیاست چیلری معاهیدۀ لردن سوُنرا خانلیق لاری توُپلوُموُ بیرلئشدیرن بیر عامیل حئساب ائدیب ، اوُنلاری تک بۀ تک لغو اتمئگۀ باشلییرلار، بوُ بیرحالدا ایدی کی تزار اوُزوُ أن بوُیوُک فئودال لاردان ایدی ، آمما آذربایجان فئودال خانلیقلاری قوُروُلوُشوُ تزار فئوُدال سیستمی قوُروُلوُشوُ ایلۀ بوُتوُنلوُکلۀ فرقلی ایدی ، بوُ معناداکی آذربایجاندا هئر بوُلگۀ نین خانی خالقلا نیسبی ایرتیباط لاری وارایدی ، خصوُصن آذربایجانین قوُزئییندۀ اوُلان خانلارین ائلۀ بیر قوُدرتلری وار ایدی کی زامانین گئرگین ؤ ضروُری چاغلاریندا دوُشمان قارشیسیندا خالقین گوُجوُنۀ آرخالانیب اجدادلارین میراث قالمیش آنا وطن آدلی توُرپاغلاردان مودافعۀ اتمئک اوُچوُن رعیتی اوُز آرخالارینا آلیب ، بیرلئشدیریب ایمپریانین قارشیسیندا موُقاویمت گوُسترمئک گوُجوُنۀ صاحیب ایدیدیلر.

بئلۀ لیکلۀ دۀ ایمپریا آذربایجانلی لارین بیرلیگین قیریب سیندیرماق هـدفی ایلۀ ، خانلیقلاری قانلی شئکیلدۀ لغو اتمئگۀ تلاش ائدیردی، ایمپریا بیلیردی کی آذربایجان خانلیقلاری ؤ خان اوُزوُ توُرک ؤ موسلمان اوُلدوُقوُنا گوُرۀ هئرخانین توُپلوُموُن آراسیندا معنوی ؤ دینی یئری وار، ؤ ضروری شرایط دۀ هئربوُلگۀ نین خانی توُپلوُموُ بیرلئشدیرمئک گوُجوُنۀ صاحیب دیر، بوُنوُ درک ائدن ایمپریا خانلیقلاری لغو اتمئک قرارینا گئلیر.                                  

بوُتوُو آذربایجاندا عمدۀ خانلیقلارین سایی 16 خانلیقدان عیبارت ایدی، همان خانلیقلاردان 8 خانلیق آرازین یوُخاری تایندا بوُگوُنکوُ قوُزئی آذربایجاندا ؤ 8 خانلیق آرازین آشاغی تایندا گوُنئی بوُلگۀ سیندۀ یئرلئشیردیلر، هئرخانلیقین اوُزوُنۀ مخصوُص ایدارۀ ائدیجی قایدا قانوُنلاری وار ایدی ، باخمییاراق کی کئچمیشلرده مختلیف سبب لرنئدنیلۀ بعضن دۀ خانلیقلارآراسیندا یئرسیز وُوروُشمالاردا باش وئریردی .

موغان قوُروُلتاییندان سوُنرا ضرورت اوُزریندن خانلیق لاردا بیرنوُع نظم ، اینتظام یارانیر، أگربوُگوُنکوُ معنادا دئسئک خانلیقلارین یئنی قوُروُلوُشوُن بوُتوُو آذربایجاندا اوُز زامانیندا بیرنوُع ایبتیدائی فئدرال سیستم قوُروُلوُشوُ آدلاندیرماق اوُلار، ائلۀ کی هئر خانلیقین حاکیم اوُلدوُقوُ بوُلگۀ دۀ خانلیقین داخیلی ایستیقلالی اوُلدوُقوُ حالدا، آمما بوُتوُنلوُکلۀ تئهراندا اوُلان مرکز دوُولتۀ " قاجارشاهلیقینا"تابع ایدیلر ؤ ضروری پروسئس لردۀ آذربایجان توُپلوُموُن بیرلئشدیرمئک گوُجوُنۀ صاحیب ایدیلر .

ــ معاهیدۀ لردن سوُنراکی دوُوردۀ قوُزئی دۀ ایمپریا نهیت دۀ بوُ قرارا گئلیر کی تدریجن آمما احتیاتلا خانلیقلاری لغو اتسین بوُ مسئلۀ روُس سیاست چیلرینین فیکرین دائمن مشغول ائدیردی ؤ نهایت تزار ژنرالی (Ermilov) بوُایشی عهدۀ سینۀ آلیر ؤ حیلۀ کارلیقلا عمل اتمئگۀ چالیشر، أساسن ایمپریانین سیاست چیلری آذربایجانا بیرمغلوُب اوُلموُش توُپلوُم ؤ عینی حالدا طبیعی ثروت لرین قایناغی اوُلان أراضیلر کیمی باخیردیلار، چوُنکی آذربایجان بوُیوُک طبیعی ثروتلرۀ صاحیب ایدی ، اوُجوُملۀ دن نفت ، بوُل محصوُل وئرن أکینچیلیک ساحۀ لری ، ایپئک ، ذعفران ، حئیوانلارلیق ، دئنیز محصوُلاتی ؤ چالیشقان اینسانلاری اوُلان بیر مستعمرۀ کیمی باخیردیلار.

ــ هـدفـۀ چاتماق اوُچوُن یئرلی أهالینی یاشادیقلاری یئرلریندن پراکندۀ اتمئک لازیم ایدی ، بئلۀ لیکلۀ اتنیک تمیزلۀ مۀ سیاستین ایجراء اتمئگۀ باشلییرلار، ؤ آردینجا ایمپریانین اوُزاق ؤ سوُیوُق بوُلگۀ لریندۀ یاشییان روُس توُپلوُملارین عائلۀ لری ایلۀ بیرلیکدۀ آذربایجانین نفت ؤ بوُل محصوُللار وئرۀ ن بوُلگۀ لرینۀ کوُچوُروُب ، یئرلئشدیریب ، عوضیندۀ یئرلی أهالینی اوُز آتا بابا توُرپاقلاریندان قوُپاریب ، عائلۀ لری ایلۀ بیرلیکدۀ روُسییۀ نین سوُیوُغ بوُلگۀ لرینۀ سوُرگوُن ائدیب یئرلئشدیرمئگۀ باشلییرلار ؤ تدریجن اوُنلارین سوُرگوُندۀ محو اوُلوُب آرادان گئتمۀ لرینۀ زمین یارادیرلارکی یوُزمینلرلۀ آذربایجانلی حئیات لارین ألدن وئریرلر .

آمما آسیمیلاسیوُن سیاستی ایلۀ یاناشی روُس سیاست چیلری گئلۀ جئکدۀ آذربایجان خالقی نین عصیان ائدۀ جئکلرین دۀ دوُشوُنوُردوُلر، بوُنا گوُرۀ دۀ ألۀ کئچیردیکلری أراضیلری ساخلاماق اوُچوُن آوروُپا سوُموُرگۀ چیلری نین خصوُصی ایلۀ فرانسانین ألجزایر تاکتیک لرین اوُخوُیاراق ، اوُندان ایلهام آلیب همان سیاستی آذربایجاندا ایجراء اتمئگۀ قرارینا گئلیرلر، ایمپریانین مالییۀ ناظیری ژنرال (T. A . kankrin) تزارا یازدیقی مکتوبدا ایمپراطوُرا هشدار وئرمئک هـدفی ایلۀ اوُز فیکیرلرین بئلۀ بیان ائدیب ؤ دئیر:

(ایندی کی بیز قافقاز ؤ آدربایجانی ایمپریانین بیر مستعمرۀ سی اوُلاراق آدلاندیریریق ، گئرئک (فرانسانین ألجزایردۀ) اعمال اتدیگی سیاستی اوُرنک توُتاق، ایک باشدا بیز بوُنوُدا بیلمۀ لییک کی ألۀ کئچیردیمیز بوُ أراضی لردۀ یاشییان خالق هئچ زامان نۀ روُس اوُلاجاقلار نۀ دۀ روُسییۀ نین بیر پارچاسینا چئوریلمییۀ جئکلر، بوُنا گوُرۀ دۀ بوُ أراضی لرۀ گئرئک ایمپریانین آسیانی مستعمرۀ لری گوُزوُ کیمی باخیب ؤ اوُنلارا سیخی نظارت آلتیندا ساخلاماق شرطی ایلۀ ، دیگرطرفدن گئرئک اوُنلارین حییات ؤ یاشام سوییۀ لرین کئچمیشدن فرقلی شئکیلدۀ دئیشمئگۀ باشلییاق ؤ توُپلوُم لارین فیزیکی باجاریقلاریندان ایمپریانین منافعی یوُلوُندا ایستیفادۀ اتمئک اوُچوُن چالیشماق لازیم دیر ! )

(منبع : فارس دیلیندن ترجوُمۀ اوُلموُش ( شکل گیری هویت ملی در یک جامعۀ مسلمان . )

بوُ اوُنوُگوُستریردی کی روُس قوُبرناتوروُ کانکرین باشقا قوُبرنات لارین عکسینۀ اوُلاراق اوُ زامان کی دئییر: آذربایجان هئچ زامان نۀ روُس توُرپاغی ؤ نۀ دۀ آذربایجان توُرکلری روُس اوُلمییاجاقلار، همان چاغدا بوُنوُ بیر دوُشوُنوُلموُش موثبت باخیش آدلاندیرماق اوُلار.

قوُزئی ، گوُنئی آذربایجان سوُنراکی پروُسئس لردۀ

قوزئی ـ ایللرکئچیرقوُزئیدۀ یئنی نئسیللریئتیشدیکجۀ آذربایجان جامعۀ سینین دۀ سیاسی، ایجتیماعی ، دینی، فرهنگی سیماسی گوُنئیدن فرق لئنمئگۀ باشلییر، یئنی نئسیل روُس مدرسۀ لریندۀ اوُخوُموش گئنجلر توُرکلوُک کیملیکلرین اوُنوُدمادان، تدریجن روُس جامعۀ سی نین چئشیدلی اوُرگانلاریندا ایشتراک ائدیب ، تلاش ، فعالییت لری نتیجۀ سیندۀ چئشیدلی علمی مرتبۀ لرۀ یوُل تاپا بیلیرلر، کئچمیشدۀ ایمپریا قوُزئی آذربایجانا بیر مستعمرۀ گوُزوُایلۀ باخسالاردا ، آمما سوُنرالار آذربایجاندا یئنی دموکرات دوُشوُنجۀ لی کوُتلۀ ؤ اوُخوُموُش میللی مفکوُرۀ لی آیدینلاشمیش شخصییت لر یارانیرلار.

ایمپریانین کئچمیش دیسپوُت حئرکئت لری داها یترلی قئدراوُغوُر قازانا بیلمیر، چوُنکی آذربایجان توُپلوُموُنوُن آراسیندا آیدین شخصییت لرین چوُخ فعالییت ؤ تلاشلاری خالقین نیسبی اوُیانیشنا تکان وئرمیشدیر ؤ بوُنوُن محدوُییت لرۀ رغمن جامعۀ دۀ ترپنیش ؤ حئرکئت لئنمۀ نین روُشئیملری ؤایرۀ لییۀ دوُغروُ آددیملارآتیلماقدا ایدی، آذربایجان توُپلوُموُنوُن آیدینلاشماسی ؤ حئرکت لئنمۀ سی ایمپریانین هـدفیندۀ اوُلان آسیمیلاسیوُن پلانی ، سیاستی گئت گئدۀ سارسیلماقا باشلییر.

بئلۀ لیکلۀ دۀ ایمپریانین یئنی سیاستچیلری ؤ ژنراللاری بیر طرفدن آذربایجان توُپلوُموُنوُن دیرۀ نیش لرین ؤ باشقا طرفدن روُس قانوُنلارینا اینتگراسیا اوُلمالارین گوُروُب بیرمعنالی اوُلاراق راضی لاشیب یوُموُشالماقی داها اوُیغوُن ؤ ایمپریانین خئیرینۀ بیلیرلر، بئلۀ اوُلدوُقوُ حالدا آذربایجاندا اوُلان مدرسۀ لردۀ توُرک دیلیندۀ یازیب اوُخوُماقلا یاناشی روُس دیلیندۀ یازیب اوُیرۀ نمئگۀ راضی لاشیرلار، آذربایجان توُرکلری نین ایللر بوُیوُ باسغی ؤ مشققت لردن سوُنرا ، ألۀ گئتیردیکلری نیسبی ایمتیازلار ایرۀ لییۀ دوُعروُحئرکت ائدیب موؤفقییت اید، نتیجۀ دۀ روُس جامعۀ سیندۀ آذربایجان توُرکوُنوُن میللی کیملیگی نین فوُرمالاشماسیندا ایلک آددیم ایدِ، کی زامان کئچدیکجۀ داها مرکب لئشیر ؤ سوُنرالار تزار ایمپریاسی نین داغیلماسی ایلۀ آذربایجاندا ایلک میللی دموکراتیک جمهوُرییتین قوُروُلماسینا زمین یارا نیر .      

آذربایجان آیدینلاری ؤ قاباقجیللارینین بوُ دوُشوُنوُلموُش تدبیرلری مقصدلی اوُلاراق خالقین کئلۀ جئک سرنویشتی ؤ ایجتیماعی ، سیاسی ساحۀ لردۀ تدریجن اینکیشافینا تأثیرلرین قوُیوُر، تحمیل اوُلوُنموُش کریل ألیفباسی ؤ روُس دیلینین اوُیرۀ نمۀ لری آوروُپا عالیملرینین أثرلری ایلۀ تانیش اوُلمالارینا تأثیرلی اوُلدوُقوُ حالدا ، آمما گئنیش خالق کوُتلۀ لری سادۀ لیکلۀ عرب ألیفباسین ترک اتمۀ سی اوُزوُن زامان طلب ائدیردی، بوُتوُن چئتینلیک لرۀ باخمییاراق، همان چاغدا روُس دیلیندۀ یازیب اوُخوُماق آیدینلاشماقا دوُغروُ بیراوُنئملی آددیم ایدی .     غ . ش . آذرخش 26 / 6 / 2020