چاپ

 

                                 تاریخیمیزی آنا دیلیمیزدۀ اوُزوُموُزیازمالیّق

یوُز ایدن آرتیق دیرکی آذربایجان میللتی نین شانلی تاریخین فارس راسیستلری ؤ یا سوُزدۀ اوُزلرین آذربایجانلی تانیددیران مانقوُرت لاشمیشلارقلم ؤ ویجدانلارین پان فارسلارین خیدمتیندۀ قوُیوُب ، جوُربۀ جوُرساختاکارلیقلارائدیب بوُیوُک توُرک میللتی نین شانلی تاریخین مانقوُت جاسینا فارس دیلیندۀ یازیب همان ساختا یالان تاریخی آتا بابالاریمیزین ؤ بیزلرین بئیین لریمیزۀ آشیلامیشلار، بیزلردۀ همان یالنیش تاریخ لری اوُخوُیوُب بئلکۀ دۀ بعضن دۀ بیرچوُخوُموُزهمان یالانلارا اینانمیشیق، پان فارسلار اوُزوُن ایللر بوُیوُ بیزۀ ساختا تاریخ یازدیقلاری حالدا ، بیزلر تکجۀ شعرلریازمیشیق !

اوُنلارحتی بیزیم یازدیقیمیز شعرلرۀ دۀ توُرک دیلیندۀ اوُلدوُقوُنا گوُرۀ تحقیرلرلۀ یاناشیبلار ؤ بیزیم میللتیمیزین اوُلوُ شاعیرلری نین اوُریی سوُزلری اوُلان توُرک دیلیندۀ یازدیقلاری درین معنالی شعرلرۀ قیسغانجلا یاناشیب آجی آجی گوُلوُبلر!

آمما زامان دئیشدیکدۀ اوُزوُن ایللر بوُیوُ میللی شعوُروُموُزن قارشیسندا یارادیلمیش مانع لرداغیلدیقجا،   میللی مفگوُرۀ لی قلم صاحیب لریمیزدۀ اوُیاندیقجا ، أوولدۀ بیر آز چئتین اوُلسادا، آنا دیلدۀ یازماق آیدین ضیالی اینسانلاریمیز اوُز دیلیمیزدۀ ، توُرک دیلیندۀ یازماقا باشلادیلار، بوُ چوُخ سئویندیریجی ؤ أصیل کیملیگۀ دوُنوُشوُن باشلانیشی اوُلدوُ ؤ داوام اتمئکدۀ دیر،بوُآرادا ( حضرت کامپیوترین) نقشین اوُنوُدماق اوُلماز، بوُنا گوُرۀ دۀ آنا دیلیمیزدۀ یازیب یارادان قلم صاحیب لریمیزۀ عشق اوُلسوُن آنا یازیب یارادماقلا هئچ اوُلماسا رحمت لیک میرزۀ حسن روُشدیۀ نین روُحوُن سئویندیرئریک .

بیلدییمیز کیمی میرزۀ حسن روُشدییۀ 1230 ینجی ایل تیر آیینین اوُن اوُچوُندۀ دۀ تبریز شئهریندۀ دۀ دوُنیایا گئلیر، بیر آز بوُیوُدوُکدۀ موُللا مکتب خاناسینا گئتمئگ ایستۀ سۀ دۀ ، لاکین آتاسینین گوُستریشی ایلۀ دینی مدرسۀ یوُخ ، آتاسی اوُنوُ چاغداش علمی اوُیرنمئگۀ تشویق ائدیر، همان تاریخ لردۀ أمیرکبیرین تلاش لاری ؤ ناصرالدین شاهین موافقتی ایلۀ تئهرانین ناصیر خسروُ خیابانیندا دارالفنوُن مدرسۀ سی نین آچیلیش مراسیمی کئچیریلیر ؤ آوروُپا اوُستادلاریندان دارالفنوندا درس وئرمئگ اوُچوُن دعوت اوُلوُنوُر، اوُ جوُملۀ دن اتریش ، ایتالیا ، فرانسا ، اینگیلیس ، آلمان معلیم لری ممالیک محروُسیۀ گئلیب دارالفنوندا تدریس ایشینۀ باشلییرلار.

بوُمدرسۀ دۀ چئشیدلی ساحۀ لردۀ اوُ جوُملۀ دن : روُس ، اینگیلیس، فرانسا ، آلمان دیللریندۀ درس وئریلیردی ، علاوۀ اوُلاراق ماسوُن فارس معلیم لرین ؤسیلۀ سی ایلۀ حرب تاکتیک لری ، ریاضییات طیب ، جراحلیق ، درمان ایستحصال ائدن لابراتوُارلار ، معدن شیناسلیق ، اینجۀ صنعت ؤ سایرۀ لری شاگیرد لرۀ درس وئریردیلر.

دارالفنوندا تحصیللری باشا چاتمیش شاگیرد لر عملی تجروُبۀ لری اوُیرنمئگ اوُچوُن دوُولت حئسابینا   آوروُپا اوُلکۀ لرینۀ اعزام اوُلوُنوُردوُلار، آمما بوُ شاگیردلر کیملرایدیلر؟ یعقین کی فقیر فقرا اوُشاعلاری دئیردیلر،بوُنلار همان فارس أعیان أشراف ماسوُنلارین اوُشاغلاری ایدیلارکی سوُنرالاردوُولت مقام لارینا منصوُب ؤ ایشغال اتمئگ اوُچوُن حاضیرلاشیردیلار ؤ بئلۀ دۀ اوُلدوُ، بوُ یازینین داوامیندا ؤ یئریندۀ همان شخصلرین آدلارین ؤ منصوُب ایشغال اتدیکلری مقاملار شرح وئریلۀ جئک .

میرزۀ حسن روُشدییۀ مدرسۀ سی تبریزدۀ .

میرزۀ حسن روُشدییۀ گئنج یاشلاریندا تیفلیسۀ ؤ ایرۀ وانا گئدیر، اوُز آنا دیلین سئودیگینۀ گوُرۀ تیفلیس ؤ ایرۀ واندا یاراددیقی مدرسۀ لردۀ آنا دیلدۀ درس وئرمئگۀ باشلییر ؤ همان ساحۀ دۀ تجروُبۀ لر ألدۀ اتدیکدن سوُنرا ، ناصر الدین شاهین ایستۀ گی ایلۀ تبریزۀ قایدیب همان مدرسۀ نین تبریزدۀ قوُرماسین شاهدان طلب ائدیر، روُشدییۀ شاهین أمرایلۀ اوُز دوُغما شئهری اوُلان تبریزۀ قاییدیر ؤ آردینجا آنا دیلدۀ مدرسۀ قوُرماقا حاضیرلاشیر.

تبریزدۀ بیر نئچۀ آدلی سانلی معاریف طرفداری اوُلان شخص لر سئوینرئک میرزۀ حسن روُشدییۀ نی تشویق ائدیرلرؤ روُشدییۀ ایلک مدرسۀ نی آچیب ایشۀ باشلاماق ایستۀ دیکدۀ لاکین بیر تعداد فوُناتیک دینچی موُللالرین سَرت موقاویمت لری ایلۀ قارشیلانیر، چوُنکی روُشدییۀ نین مدرسۀ سی موُللا مکتب خانالاریندان فرقلی اوُلاراق اوُشاغلارا جهالت درسی یوُخ ، بئلکۀ قافقازدا یاراددیقی مدرسۀ لرکیمی اوُشاغلارا توُرک دیلیندۀ ، یعنی اوُزآنا دیللریندۀ ؤچاغداش دوُنیانین موُدرن اوُصوُل ؤ قایدا قانوُنلاری أساسیندا یازیب اوُخوُماقی درس وئریب اوُیرتمئک ایستۀ یردی، کی ألبتۀ بو موُللا مکتب خانا لاریندن چوُخ فرقلی ایدی .

چوُنکی یوُزایللیکلر بوُیوُنجا مکتب خانالاردا شوُبییۀ چیلیک أساسیندا اوُشاغلارا خرافات ، موُهوُمات، نیژاد پرستلیک أساسیندا فارس ؤ عرب دیلیندۀ درس وئریب بئیینلرینۀ آشیلامیشدیرلار، ایندی بیردن بیرۀ آذربایجاندا یئنی موُدرن مدرسۀ لردۀ اوُنلارا چاغداش اصوُللارا دایالی توُرک دیلیند یازیب اوُخوُماقی درسی اوُیرۀ تمئک روُشدییۀ نین هـدف ؤ آرزوُلاریندان ایدی .

آیدیندیرکی روُشدییۀ نین تلاشلاری مرتجع لرین ؤ موُلالارین خوُشوُنا گئلن مسئلۀ دئییردی ؤ اوُنلاری غضب لئندیریردی، بوُناگوُرۀ دۀ دوُرمادان مسجیدلردۀ موُعضۀ لرائدیب ، جاهیل خالقی روُشدییۀ ؤ اوُنوُن یاراددیقی مدرسۀ سینۀ قارشی دین سیزلیک ، مرتد دامغاسی وُورماقلا همان جاهیللری تحریک اتمئگۀ باشلادیلار ؤ تبریزین بیرتعداد لات لوُت لرین توُپلوُیاراق ، مدرسۀ نین داغیدیلماسینا فیتوا وئردیلر.

قئید اتمئک لازیم دیرکی روُشدییۀ نۀ دوُولت دن ؤ نۀ دۀ هئچ کیمسۀ دن مالی یاردیم آلمامیشدی ، بوُتوُن مخاریج لری اوُز جئبیندن وئرمیشدی ، چوُ نکی اوُزوُ وارلی عائلۀ دن اوُلدوُقوُنا گوُرۀ ، یئترلی قئدرمال دوُولتی وار ایدی، روُشدییۀ نین مدرسۀ سی اوُزوُایلۀ بیرلیکدۀ 8 دفعۀ موُللالار باشدا اوُلماقلا لات لوُت لرین ؤ أراذیل اوُباشلارین هجوُموُنا معروُض قالیرؤ همان هجوُملاردا هم مدرسۀ نی داغیدیب یاندیریرلار ؤهمدۀ روُشدییۀ نی یارالانیب قوُلوُن سیندیریرلار، روُشدییۀ مجبوُرقالیب دفعۀ لرلۀ خراسانا قاچیر ، آمما بیر موُددت سوُنرا بیرداها تبریزۀ قایدیب یئنی مدرسۀ آچیر.

نهایت دۀ ایللر سوُنرا میرزۀ حسن روُشدییۀ تبریزی ترک ادیب قوم شئهرینۀ گئدیرؤ 1323 ینجی ایل آذرآیی نین 18 دۀ همان شئهردۀ وفات ائدیر، میرزۀ حسن روُشدییۀ نین مدرسۀ سی بیر حالدا ایرتیجانین داواملی هجوُملارینا معروُض قالیر ؤاوُزودۀ دفعۀ لرلۀ یارالانیر کی تئهراندا قوُروُلموُش دارالفنوُن مدرسۀ سی بوُیوُک ایمکانلارلا فعالییت ائدیردی ؤ فارس ایرقچی ماسوُنلاری گئلۀ جئک دۀ ممالیک محروُسۀ دۀ فارس حاکیمییتی یارادماق اوُچوُن اوُحوُموُش ریجاللارا احتیاج وارایدی .

آجی تاریخیمیزین اوُنئملی نقطۀ لرینۀ دیققت اتمئگیمیزلازیم دیر.

1 ـ یئرلی ایرتیجاع ، تئهران فارس ایرتیجاسی ایلۀ بیرلیکدۀ آذربایجان خالقینین آنا دیلدۀ درس اوُخوُیوُب ، معاریف لنئمۀ لرینۀ کئسینلیکلۀ ؤ دوُشمانجاسینا قارشی ایدیلارکی بوُکوُن دۀ داوام ائدیر.

2 ـ بیرحالدا کی ممالیک محروُسۀ دۀ توُرک تبریزلی شاه حاکیم ایدی آمما سوُنرالار     مظفرالدین شاه دوُوروُندۀ آذربایجان موجاهیدلرینین قانی قیمتینۀ ظفر قازانمیش مشروُطۀ اینقلابی نین آنا یاساسی فارس دیلیندۀ یازیلیر! نییۀ ؟

3 ـ بوُ گوُندۀ فارس فاشیسمی ؤ ایرتیجانین گوُنئی آذربایجاندا آنا دیلدۀ مدرسۀ لرین آچیلماسی ایلۀ دوُشمانچیلیقلاری نین آجی تاریخی کئچمیشدن بوُگوُنۀ قئدر داوام اتمئکدۀ دیر.  

                                         کوُدتا دان سوُنرا ریضاخان دوُوروُ .

ریضاخانین چئورۀ سین آلان فارس راسیست لری قاجار دربایندا ؤ تئهران دارالفنون مدرسۀ سیندۀ درس اوُخوُیوُب تعلیم گوُرموُش توُرک دوُشمانلاری ؤ دارالفنوندا اوُخوُموُش فارس ماسوُنلاری اوُلموُشلار. دفعۀ لرلۀ دئیلمیشدیر، بیرداها یادا سالماقین هئچ بیر ضرری یوُخدوُر، اوُز کئچمیشین تاریخین بیلمۀ ین خالق گئلۀ جئک سرنویشتین تعیین ائدۀ بیلمز، بوُ سیلسیلۀ مقالۀ نین بعضی نقصانلاری اوُلسادا، یوُخاریدا قئید اوُلوُنموُش منطیق أساسیندا یازیلمیشدیر، اوُمید بوُکی یوُکسئک نظر صاحیب لری اوُلان سوُیداشلاریمین نظر ؤ دیققت لرین جلب ائدۀ بیلسین .

مشروُطۀ تاریخیندن آز چوُخ خبریمیز وار، آمما بوُگوُنوُموُزۀ قئدر دئیلمۀ میش ؤ یا عمدی اوُلاراق گیزلی ساخلانمیش ائلۀ حقیقت لروارکی 115 ایل مشروُط تاریخیندن کئچدیگی حالدا، همان اینقلابدان أن بوُیوُک ضربۀ لرۀ معروُض قالان ، اینقلابین اوُجاغی اوُلان آذربایجان توُرک میللتی ؤ آنا یوُردوُموُزوُن گئنیش أراضی لریندۀ یاشییان چالیشغان، جسوُر توُرک خالقی اوُلموُشلار کی هئلدۀ عمامۀ لی عمامۀ سیز فارس فاشیست حاکیمییت لری طرفیندن شیددتلی شئکیلدۀ باسغیلار ؤ ویران ائدیجی عمللر داوام اتمئکدۀ دیر.  

مشروُط قانوُنوُ 8 دی 1285 ینجی ایلدۀ مظفرالدین شاه وسیلۀ سی ایلۀ ایمضالاندیقدان سوُنرا ، آردینجا ایلک مشروطۀ مجلیسی قوُروُلوُر ؤ معیین اوُلموُش نمایندۀ لر اوُزمقاملاریندا فعالییتۀ باشلییرلار.

مجلیسۀ یوُل تاپمیش سوُزدۀ نمایندۀ لر ماسوُنلار ؤ بوُیوُک فئوداللار ؤ اینگیلیس( M.i.6) تشکیلاتیندان پوُل آلان نوُکرلرؤمرتجع موُللالار اوُلموُشلار، هئلۀ مشروُطۀ دن ایللر قاباق قاجار دوُولتی نین چئشیدلی اوُرگانلاریندا مختلیف عنوانلاری اوُلان ( سلطنۀ لر، دوُلۀ لر) اوُلموُشلار ایرقچی فارس ماسوُنلارین أصلی هـدفلریندن بیرینجی سی ممالیک محروُسۀ دۀ توُرک حاکیمییتین آرادان قالدیریب ، یئرینۀ خالیص فارس دیکتاتوُرلوُقو یارادماق ایدی ، بوُ هـدف أساسیندا ایللرقاباق اوُنوُن زمینۀ سی اینگیلیس لرین پلانلاری أساسیندا حاضیرلانمیشدی .                              

3 ـ اسفند 1299 ینجی ایلدۀ قاباقجادان اینگیلیس (. 6 M. i) تشکیلاتی نین مأموُروُ( ژنرال آیروُن ساید) ین نظارتی ایلۀ چئوریلیش پلانی أساسیندا سئید ضیاء الدین طباطبائی ؤ قازاخ ریضا میرپنج ین باشچیلیغی ؤ بیرتعداد قازاخ لارین ایشتیراکی ایلۀ گئجۀ یارسیندا تئهران هجوُما معروُض قالیر ؤسرعتلۀ ایشغال اوُلوُنوُر ؤ درحال قاجار حاکیمییتی نین بوُتوُن دوُولت قوُروُلوُشلاری ألۀ کئچیریلیرؤ آردینجا کابینۀ سیاه ( قارا کابینۀ ) قوُروُلوُر.

توُرک دوَمانی اوُلان شوینیست ماسوُنلارهئلۀ قاجار دوُولتی وار اوُلدوُقوُ چاغدا گیزلی ؤعمدۀ هـدف لری ایلک باشدا قاجارتوُرک دوُولتین لغو اتمئک ؤ آردینجا آذربایجان آیدینلارین آرادان قالدیریب یوِخ اتمئک ایدی ، هابئلۀ آذربایجانین أکینچیلیک ، صنعت ، ایقتیصادیات ؤ اینجۀ صنعتین آددیم آددیم محو ائدیب آرادان قالدیرماق ، آذربایجانلی لاری اوُز آنا یوُردلاریندان دیدرگین سالیب ، اوُنلاری فارس بوُلگۀ لریندۀ کوُلۀ لرتک چالیشدیرماق ، فارس ماسوُنلاری ؤ اینگیلیسلرین باشدا گئلن مقصدلریندن ایدی .

(بریتانین مستعمرۀ لر تشکیلاتی نین مأموُرو (شاهپوُررپوُرتر) دئمیشدی : بیزأحمد شاه قاجاری اوُنا) (گوُرۀ آرادان قالدیرمادیق کی شاهلیقدان خوُشوُموُز گئلمیر! ؤ یا جمهوُرییت قوُرماق ایستۀ یریک ،) (خئیر بئلۀ دئییر، بیز أحمد شاه قاجاری اوُنا خاطیر دئویردیک کی قاجارلار قوُلدوُر توُرک نئسلیندن) (ایدیلر، بیزیم هـدفیمیزاوُنلارین یئرینۀ نجیب فارس پهلوی دوُولتی یارادماق ایدی . )  

کوُدتا دان ایکی گوُن سوُنرا 5 اسفند 1299 ینجی ایل دۀ کوُدتا دوُولتی نین ایلک قارا کابینۀ سی " کابینۀ سیاه " تشکیل اوُلوُر ؤ قاباقجادان تعیین اوُلوُنموُش کوُدتا ؤزیرلری آشاغیدا آدلاری یازیلمیش شخصلر چئشیدلی مقاملارا منصوُب اوُلوُنوُرلار.

                                     بیر ینجی کابینۀ دۀ اوُلانلار

(1) ـ سئید ضیاء الدین طباطبائی باش ؤزیر ( نخست وزیر) اینگیلیس نوُکری .

(2) عدلییۀ ؤزیری میرزۀ مصطفی خان منصور( منصورالملک ـ عدل ـ فراماسوُن .

(3) خاریجی ایشلر ناظیری (وزیرحارجۀ) میرزۀ محمود خان مدیرالملک ـ دادگرـ فراماسوُن .

(4) مالییۀ ناظیری ( ؤزیری) میرزۀ عیسی خان فیض ( اینتلجنت سرویس )

(5) حرب ناظیری( ؤزیرجنگ) ماژور مسعود خان     (   "           "     )

(6) معاریف ـ اوُقاف ـ اینجۀ صنعت ناظیری جعفـرقلی خان نیرالملک هدایت ـ فراماسوُن .

(7) تیجارت ناظیری ( ؤزیری) میرزۀ محمود خان موُقرالدوُلۀ " موُقر" فراماسوُن .

(8) ساغلیق ، خئیرییۀ ناظیری ـ دوُقتوُرعلی إصغرخان موُدّب الدوُلۀ " نفیسی " انتلجنت سرویس .

بئشینجی بوُلوُموُن سوُنوُ ــ آردی گئلۀ جئک سایدا ــ غ . ش . آذرخش ــ 13 / 7 / 2020