چاپ

 

روُس ایران محاربۀ لری، یا روُس آذربایجان محاربۀ لری ؟

7 ــ یوُز ایلدن آرتیق دیرکی فارس شوینیست محافیلی عمدی، غرضلی ؤ آزدیریجی اوُلاراق تزار روُس ؤ آذربایجان محاربۀ لرین (ایران ، روُس) محاربۀ لری دئییۀ توُپلوُموُن شعوُر ؤ دوُشوُنجۀ لرینۀ آشیلاماقدادیرلار، بیرحالدا کی همان محاربۀ لرین زمینۀ سی ایللردن قاباق تزار ایمپریاسی نین قوُشوَن ژنراللارنین قاباقجادان دوُشوُنوُلموُش ایشغالچیلیق سیاستی ایلۀ دفعۀ لرلۀ روُس قوُشوُنلاری آذربایجان توُرپاقلارینا هجوُملار ائدیب أهالینی قتل ؤ غارت ائدیردیلرهمان تجاوز ؤ جینایتلرین سوُنوُ ؤ نتیجۀ سی گوُلستان ، توُرکمن چای معاهیدۀ لرینین ایمضالانماسی اوُلدوُ.

آمما باشقا بیرگئرچئک مسئلۀ دۀ بوُدوُرکی همان محاربۀ لری روُس ایران محاربۀ لری آدلاندیرماق یالنیش دیر، بئلکۀ گئرئک روُس آذربایجان محاربۀ لری آدلاندیرماق بوُ حقیقتۀ داها آرتیق اوُیغوُندوُر، چوُنکی روُسلارین داواملی هجوُملاری قارشیسندا جیددی موُقاویمت گوُسترۀ ن ؤ محاربۀ نی رهبرلیگ ائدن باش فرماندۀ شاه زادۀ عابباس میرزۀ ؤ دوُیوُشچوُ آذربایجانلی عسگرلر ؤ اوُردوُ مینباشی لاری، یوُزباشی لاری ؤ باشقا کوُنللوُ دوُیوُشنلر یئرلی أهالیلراوُلموُشدوُرلار، بوُنوُ بوُتوُن تاریخی سندلرآچیقجاسینا گوُستریر، ائلۀ کی حتی بیر نفر فارس، کوُرد، عرب ؤ یا باشقا خالقلاردان همان محاربۀ لردۀ ایشتراک اتمۀ میشدیرلر، بوُنا گوُرۀ دۀ روُس آذربایجان محاربۀ لری آدلاندیرماق داها دوُغروُ عنوان دیر.

باشقا طرفدن محاربۀ لری مقصدلی اوُلاراق قیزیشدیرانلار قاجار درباریندا یوُوا سالمیش فارس ماسوُن لارینین باشچیسی ( میرزۀ ابولحسن خان شیرازی) ؤ اوُنلاری رهبرلیگ ائدن بریتانیانین هیندوُستان ائلچیسی حیلۀ کار(سرگوُراوُزلی) اوُلموُشلارؤ فتحعلی شاهی معاهیدۀ لری قبوُل اتمئگۀ راضی لاشدیران هئرایکی مرحلۀ دۀ أصلی مازاندانلی اوُلان اوُنوُن فراماسوُن دامادی (ألله یارخان آصیف الدُوُلۀ) ؤ ماسوُن همفیکیر لری اوُلموُشدوُر، معاهیدۀ لرین ایمضالانما مراسیمیندۀ ایشتراک ائدنلر " فراماسوُن لژ باشچیسی فارس میرزۀ ابوُلحسن خان شیرازی ؤ ألله یارخان آصف الدوُلۀ ، اینگیلیس مأموُروُ سرگوُراوُزلی ، ؤ روُس ائلچیسی پاسکوُویچ اوُلموُشلار " بئلۀ لیکلۀ معاهیدۀ لرین ایمضاء لانماسی نتیجۀ سیندۀ بوُتوُوآذربایجان آراز چایی بوُیونجا ایکییۀ بوُلوُنوُر. ( منبع : تاریخ رابطۀ ایران و انگلیس ــ محمود محمود )

گوُلوُستان ، توُرکمن چای معاهیدۀ لری عرفۀ سیندۀ بیرلئشمیش توُرک دوُشمانلاری ؤسیلۀ سی ایلۀ آذربایجانا وُوُروُلان أن آجی ضربۀ لردن بیری دۀ ممالیک محروُسۀ دۀ ، هیندوُستاندا ، عثمانلی توُرپاقلاریندا ، عرب بوُلگۀ لریندۀ یاشییان ارمنیلری تدریجن دستۀ دستۀ کوُچوُروُب ، اوُنلاری پلانلی شئکیلدۀ آذربایجان أراضیلریندۀ مسکوُن لاشدیرماقا باشلییرلارائلۀ کی بوُگوُنۀ قئدردۀ هئلدۀ آذربایجان توُرکلری همان خائیین پلانین ضربۀ لرینۀ معروُض قالماقدایک .

8 ــ (1813 ؤ 1828) ینجی میلادی تاریخلردۀ معاهیدۀ لر 15 ایل بیربیرندن فاصیلۀ ایلۀ یازیلیب ایمضالانیر ؤ میللتیمیزۀ تحمیل اوُلوُنوُر، بئلۀ لیکلۀ واحید آذربایجان توُرپاغلاری میللتی ایلۀ بیرلیکدۀ قوُزئییۀ ، گوُنئییۀ بوُلسۀ دۀ آمما توُرک میللی کیملیگین ؤ آنا دیلیمیزی نۀ روُس فاشیسمی ؤ نۀ فارس شوینیسمی بوُتوُن فیتنۀ کارلیقلارینا ، تلاشلارینا رغمن آذربایجانلیلارین شعوُروُندان سیلۀ بیلمیرلر، ؤ حتی آسیمیلۀ هـدفی ایلۀ قوُزئیدۀ ألیفبانین دئیشمۀ سی دۀ بیر میللتین آراسیندا تاریخی ؤ دوُغما عاطیفی باغلاری آرادان قالدیرماقا قادیر اوُلا بیلمۀ دی.

باش وئرمیش اوُزوُنتوُلوُ حادیثۀ دن سوُنرا، بوُلوُنموُش آذربایجانین هئرایکی تایندا بیربیریندن فرقلی اوُلاراق چئشیدلی ساحۀ لردۀ توُرکلوُگۀ قارشی دوُشوُنوُلموُش ؤ پلان لاشدیریلمیش سیاسی، ایجتیماعی، ایقتیصادی، فرهنگی دئیشیکلیک لریارانماقا باشلییر، تزارایمپریاسی نین سیاستچیلری یارانمیش یئنی شرایط حاققیندا آوروُپا سوُموُرگۀ چیلرینین مستعمرۀ لردۀ اعمال اتدیکلری سیاسی تاکتیکلرین مطالعۀ ائدیب ، دوُشوُنمئگۀ باشلییرلار، روُس ایمپریا سیاستچیلری آذربایجانا مغلوب اوُلموُش بیر مستعمرۀ کوُزوُایلۀ باخیردیلار ؤ توُرک توُپلوُموُنا أسیراوُلموُش أراضیلرینۀ مغلوُب اوُلموُش بیر خالق ؤغصب اوُلوُنموُش اراضی لرۀ مستعمرۀ گوُزوُایلۀ باخیردیلار.

اوُنلار بیلیردیلر کی معاهیدۀ لرۀ رغمن قوُزئی ، گوُنئی آراسیندا تاریخی باغلی لیقلاری ؤ معاهیدۀ لردن قاباق واراوُلان طبیعی ایرتیباط لاری سادۀ لیکلۀ آرادان قالدیرماق اوُلماز بوُنا گوُرۀ دۀ چئشیدلی سیاسی ایجتیماعی ، فرهنگی شیوۀ لرلۀ هئرایکی تایدا گئنیش تلاشلارا باشلانیر ؤ سوُموُرگۀ چیلیک باخیشلار أساسیندا سرت تدبیرلری حئییاتا کئچیریلمئگۀ باشلییرلار. اوُجوُملۀ دن :

آلینمیش تدبیرلرأساسیندا کئچمیشدۀ اوُلدوُقوُ کیمی گوُنئیدن قوُزئییۀ ایش ؤ آلیش وئریش هـدفی ایلۀ گئلمئگ ایستۀ ین آذربایجانلی لارین گئل گئت لرین گئت گئدۀ تدریجن محدوُد لاشدیرماقا باشلییرلار، آمما هئر ایکی تایدا یاشییان توُپلوُم قوُهوُم أغربالارین گوُرمئگ اوُچوُن ؤ یا گوُنئیدن قوُزییۀ آلیش وئریش ، ایش هـدفی ایلۀ قاچاق یوُللاردان ایستیفادۀ ائدیب آزدا اوُلسا گئل گئت لرینۀ داوام وئریرلر، ائلۀ کی ایمپریانین مسلح سرحد کئشیک چیلری سَرت نظارت لرینۀ باخمییاراق اوُزوُن ایللربوُیوُنجا گئل گئت لرداوام ائدیر.

1917 ینجی ایلدۀ روُسییۀ دۀ (بوُلشویک) حاکیمییتی قوُروُلوُر، آردینجا بوُلشویک لرگوُنئیلی لرین قوُزییۀ گلئمۀ لرینین قارشیسین سرت شئکیلدۀ آلا بیلمیرلر، علاؤۀ اوُلاراق همان زامانلاردا گوُنئیدن قوُزئییۀ گئدنلرین بوُیوُک کوُتلۀ سی چئشیدلی ایشلردۀ اوُجوُملۀ دن تارلالاردا ؤ یا باکی نفت معـدنلریندۀ چالیشماقا باشلییرلار ؤ حتی بعضیلری بوُلشویک مرامین قبوُل ائدیرلر .

ــ آمما تزاردوُولتی موسلمانچیلیغا ؤ دین مسئلۀ سینۀ گئلدیکدۀ ، تاپشیریقلارأساسیندا اوُقئدر حساسییت گوُسترمیردیلر ؤ مسجیدلردۀ دینی مراسیملرین کئچیریلمۀ سینۀ احتیاطلا یاناشیب باجاردیقلاری قئدر محدود لاشدیریرلار .

ــ ایرتیباطلاری سارسیلدیب قیرماق اوُجوُن باشقا اوُنئملی شیوۀ لردن بیردۀ عرب فارس ألیفباسی نین یئرینۀ ، روُس دیلی ؤکریل ألیفباسین تدریجن توُپلوُما تحمیل اتمئگۀ باشلییرلار، چوُنکی هئلۀ اوُزامانا قئدرقوُزئی گوُنئی آراسیندا یازیشماق ؤ مکتوُبلاشماق عرب فارس ألیفباسی ایلۀ اوُلوُردوُ، چوُخوُنلوُقدا اوُلان توُپلوُم کریل ألیفباسیندا یازیب اوُخوُماقی باجارمیردیلار تکجۀ آزسایدا تاجیرلر ؤ آلیش وئریش چیلراوُزوُن ایللر بوُیوُنجا روُسلارلا تماسلاری اوُلدوُقوُنا گوُرۀ آز چوُخ کریل ألیفاسیندا یازیلان مکتوُب ؤ ژوُرناللاری اوُخوُیا بیلیردیلر، بوُنوُنلا بئلۀ عرب ألیفباسیندا یازماق حتی سوُنراکی سوُوییت زامانینا قئدردۀ داوام ائدیردی، میثال اوُلاراق :

آذربایجان شاعیر ؤ یازیچیلاری اوُز أثرلرین ، کیتابلارین عرب ألیفاسی ایلۀ یازیردیلار، حتی سوُنرالار نشر اوُلوُنان گاذت لر « أکینچی ، موللانصرالدین ، تجدد ؤ صابیرین هوُپ هوُپ نامۀ سی ، جلیل محمد قلی زادۀ نین نثرأثرلری» ؤ چوُخ سایدا باشقا أثرلر عرب ألیفاسی ایلۀ یازیلمیشدیر ؤ همان أثرلر آذربایجان جامعۀ سیندۀ یاییلیب خالقین رغبتی ؤ خوُش گوُروُسوُ ایلۀ قارشیلانیردی ، گئت گئدۀ روُس دیلی ایلۀ یاناشی آذربایجانلی لارین آدلارینین سوُنوُنا (اوُف ؤ اوُوا ) کلکۀ لری دۀ علاوۀ اوُلوُندوُ ، بوُدا قوُزئیلی لری ، گوُنئیلی لردن فرقلئندیرمئک مقصدی داشییردی .

ــ ایمپریا هـدفلرینۀ تدریجن چاتماق اوُچوُن چئشیدلی اوُیوُنلارا اوُجوُملۀ دن اتنیک تمیزلۀ مۀ سیاستینۀ باشلییر، ائلۀ کی آذربایجان توُرکلرین اوُز آتا بابا توُرپاقلاریندان زوُراکیلیقلا قوُپاریب ، اوُنلاری عائلۀ لری ایلۀ بیرلیکدۀ أسیر اوُلموُش اینسانلار کیمی گئنیش أراضی لری اوُلان روُسییۀ نین سوُیوُق بوُزداق بوُلگۀ لرینۀ سوُرگوُن ائدیب ؤ کوُلۀ لرتک چالیشدیرماقا باشلییرلار همان سوُرگوُنلوُک فاجیعۀ سیندۀ اوُن مینلردن آرتیق آذربایجان توُرکلری سیبیر بوُزداقلاریندا جانلارین ألدن وئریب آرادان گئدیرلر.                                                                                                                   آذربایجانلیلاری سوُرگوُنلردۀ محو اتمئک سیاستی ایلۀ یاناشی، ایمپریانی داها آرتیق دوُشوُندوُرۀ ن مسئلۀ لردن بیری دۀ بوُتوُو آذربایجاندا اوُزوُن ایللردن قاباق وار اوُلموُش فئوُدال سیستم قایدالاری ایلۀ ایدارۀ اوُلوُنان خانلیقلار قوُروُلوُشوُ ؤ همان قوُروُلوُشوُ نئجۀ لغو ائدیب آرادان قالدیرماق ایمپریانین نوُبتی سیاستینۀ چئوریلیر، لاکین حانلیقلاری محو اتمئک ائلۀ دۀ هاساند ایش دئییردی ، چوُنکی خانلیق لارین آذربایجان توُپلوُموُ آراسیندا درین تاریخی ؤ کوُتلوِ کوُکلری وار ایدی .

ایکینجی بوُلوُموُن سوُنوُ ــ 21 / 6 / 2020 ــ آذرخش