گونئی آذربایجانلیلارین میللیتچی مئیللی حرکتلرینین ایلک آدیملاری سووئت بیرلیگینین داغیلماسی ایله اۆست-اوسته دۆشدوگو حالدا، یئنی باغیمسیزلیغا وارمیش قوزئی آذربایجان مساله‌لرینه عکس‌العمل گؤسترمکده‌یدی. قوزئی آذربایجان گونئی ایچین بیر ایتمیش قارداش کیمیدی. او گونلر باکی‌لیلار و اوتایلی‌لار سؤزلری آغیزلاردان دوشمه‌ییردی. تۆرک اؤیرنجی حرکاتی ایلک ترپنتیلرینده ان بؤیوک تظاهراتینی قوزئی آذربایجانا حصر ائدیردی.
تبریز اۆنیورسیته‌سینده قاراباغ باغیریردیلار و تئهراندا ارمنستان ائلچیلیگی اؤنونده میتینگ کئچیریلیردی. بئله‌لیکله گونئی حرکتی هئچ زامان قوزئی و تۆرکیه مساله‌لرینه قایغیسیز قالمامیش اما بونون تاریخی، یالنیز واحید بیر باخیشین دوامی دگیل. قاراباغ مساله‌سی ان بسیط باخیشلار دؤنمینه عایددیر. اصلینده تۆرکچولره هر زامان آذربایجان و تورکیه سوزقونوسودور. اونلاری ایزله‌ییب و اؤز نیسبتلرینی اونلار ایله اؤلچوب دۆشونورلر.
دئمک ایسته‌دیم، تورکیه و آذربایجان جمهوریتینه دیقت گونئی آذربایجان حرکتی اۇزونلوغوندا یاشا مالیک‌دیر. اما بو یازیدا، اونون تاریخی آراشدیریلمایاجاق. بورادا، بو گون یاشایان ایلگی و دوغروسو دویغو آچیقلاناجاق. ندن ایلگی یئرینی دویغو آلمیش؟ گئرچکده گونئیلی‌لر، تورکیه‌لی‌لر و قوزئیلی‌لر ایله ایلگیلنمه‌ییرلر. حرکت اولاراق بیز ده ایلگیلنمه‌ییریک اونلار دا ایلگیلنمه‌ییرلر. بیزده، یالنیز دۇیغو وار، و اونونلا یاشادیلان دۆشونجه‌لر، قوزئی و تورکیه‌یه نیسبت! اونلاردا اما، بیزدن بیر دگیشیلمز و دوْندۇرولموش شکیل وار! قوزئیلی‌لرین «جنوبلی» آدی آلتیندا گؤردوکلری، آرتیق جانلی‌دیر اما تورکیه‌ده «آذری» دئییلن وارلیقدا نه دوشونجه، نه صنعت، نه ادبیات و نه هئچ بیر شئی آختارمامیشلار. باخیشلاری بیزه، چوخو بیزیم باخیشیمیز عراق و سوریه تورکمانلارینا بنزه‌ییر؛ اوزاقدا، ال‌چاتمازدا، تکجه هله دۆزه‌لمه‌میش بیر تورکجه دیلینه مالیک! اونلارین دوروموندان، اؤلکه‌لرینده اوینادیقلاری روللاردان بیر شئی بیلمه‌ییریک. بیلسه‌ک ده عکس ائتمه‌ییریک، عکس ائده‌بیلمه‌ییریک بلکه. ندن؟ بیز ده اونلاری بیر قالیبده و بیر شکیل‌ده دوْندورموشوق عؤمۆرلوک سوژه‌لندیرمیشیک.
سؤز قونوسونا دؤنک! بیز و قوزئی؛ بیز و تورکیه؛ بو گۆنلر نه‌لر دویوروق، نه‌لر دۆشونوروک؟ بو گونلر بیزلرده اساس تورکیه سوز قونوسودور. قوزئی بیر دوولت قالیبینه گلیب آرتیق تثبیت ائدیلندن سونرا، قاراباغ یاراسی اولماسا بئله، ائله بیل اورتاق بیر یئر تاپابیلمه‌ییریک. دوغروسو آذربایجان دؤولتی و اورادا یاشانان سیاسال و توپلومسال قونولار گونئیلی‌لر یاشایان سیاسال و توپلومسال دوروملاردان چوخ فرقلی‌دیر. ذاتن، فرقلی بیر ادبیات قوزئی توپلومونا حاکیم‌دیر. اونلار بیر آوروپا دیکتاتورلوغونون دوامی‌دیرلار. اونلار خان-خانلیق دؤنه‌میندن بیر آوروپا-مسیحی دیکتاتورلوغو، تئزار دؤولتینه دۆشموشلر. اوندان سونرا دا سووئتلری تجرۆبه ائتمیشلر. نه اولورسا سووئت آوروپالی دوشونجه‌لرین آردیندا آوروپا-اسلاو یاشام طرزی بیر دۆنیایدی. آذربایجانین بو گونکو رجال‌ی تام او دۆنیانین بئینیندن و اۆره‌گیندن گلمیشلردیرلر. اونون اۆچون ده بیر کلمه سؤزلریندن، ایشلریندن و دۆشونجه‌لریندن بیزلرده عکس ائدیلمیر. اما تورکیه بام باشقا بیر دورومدا. اونلار آوروپا دوشونجه‌لری ایله اوینایانلار. هئچ زامان بیر آوروپالی اونلارا حاکیم اولمامیش و هئچ زامان دا آوروپا دوشونجه‌سیندن اوزاقلاشمامیشلار. اونلار باتی و باتی دوشونجه‌لری ایله اویناماغی هر اویوندان یاخشی بیلیرلر.
باشداکی سؤزه قاییداق! ندن اونلار دوشونجه‌لر ایله اوینایابیلیرلر؟ چۆنکو هر زامان اؤزلرینده سئودیکلری و سئومه‌دیکلری بیر دوشونجه وار. بیر عثمانلی وار. بیر عثمانلی بیر ایمپیراتورلوق دئمک‌دیر. ایمپیراتورلوق دا دؤولت آنلامیندا آنلاشیلمالی‌دیر. دوولت ده مکتب دئمک‌دیر. مکتب تام معناسیندا؛ دۆشونجه طرزی. دوولت سرمایه‌سی دوشونجه طرزی یارادیر و اونلار بیر زامانلارین بویوک سرمایه صاحیبلری‌دیرلر. سون یوز ایلده سرمایه‌لری آزالسا دا دوشونجه طرزلری سیلینمه‌ییب. نه قدر ده اونلا اوغراشیب او طرف بو طرف ائتسه‌لر ده، ایندی بو گونکو تورکیه-ایسلامچی دوشونجه طرزی بیر دوولت قالیبینده اؤزونو سۇنماقدادیر.
اؤنجه «دویغو، ایلگی یوخ» آدلاندیردیغیم باشلیغا قاییتمالیییق! گونئیلی تورکچو اوچون تورکیه-ایسلامچی دوشونجه طرزی بیر آز آنلاشیلان اولور. گونئیلی، بو ایکیجه‌لیکده ایسلامچیلیق ایله تورکیه یئنی دوشونجه طرزینه و ریویزاسیون ائدن بو دوولت دوشونجه‌سینه یاخینلاشیر. ایراندا یاشایان گونئیلی، ایران نورمال دوولت مبحثینده، بو تورک دوولتینی بیر مشروع دوولت کیمی ساوونابیلیر. بو اصلینده بیر روحی تپکیدیر. آذربایجانلی شیعه تورکچو بیلمزجه‌سینه یاشادیغی پارادایمدا سنی بیر ایسلامچیلیغی مخاطبینه تقدیم ائدیر. اما اساسدا، سؤز قونوسو شیعه و ایسلام دگیل، سوز قونوسو مودافیعه اولونابیلن اؤرنک تورک دوولتی‌دیر. او بیری یاندان دا کؤکونده، هله ایراندا یاشایان شهرلی ایچین ایسلامدان آیریلماییب مسلمان بیر توپلومدا یاشایان بیر دوشونجه، آرتیق آنلاییشلی‌دیر.
اما تورکیه تورکچوسونون تورکیه-ایسلامچی حوکومتیندن مودافیعه‌سی فرقلی‌دیر. اونلار باشقا بیر آچیدان باخیرلار. تورکیه سوْرۇنلاریندان آنلادیقلاری شئیلر باشقادیر. اونلار آیری سیاسی بیر کؤکدن گلمیشلر و باشقا بیر آلاندا سیاسته جان آتیرلار. ایران تورکچولری اصلینده سیاست آلانی یوخ، توپلوم آلانیندادیرلار. بیزیم تورکچولر ایله تورکیه تورکچولری آراسیندا بیر اؤزگورلوکچو ایله محافظه‌کار سیاستچی مسافه‌سی وار.
گونئی آذربایجان تورکچولری توپلوم ایله ایلگیده آرتیق تورکیه ایسلامچیلارینا بنزه‌ییرلر. اونلار ایسلامی کیملیگی اویاندیرماق و قابارتماق ایسته ییرلر. گونئیلی تورکچولر ده تورک کیملیگینین قانون ایچینده حقوق تاپماسینا چالیشیرلار. اما بو آچیدان تورکچولر ایسلامچیلاری مودافیعه ائتمه‌ییرلر. دقیقا اونلاری، تورک دوولتی آدینا ایسلامی کیملیگه ده صاحیب چیخدیقلاری ایچین، چکینمه‌‌‌دن مودافیعه ائدیرلر؛ ایران دوولتی قوردوغو دوشونجه سرحدلری ایچینده مودافیعه اولونابیلن بیر تورک دوولت دوشونجه‌سی کیمی! اما گونئی آذربایجان تۆرکچوسو ایله دوولت آراسیندا، اونون ایران دوولتی ایله مسافه‌سی اولان قدر آرا وار.
