Bir toplumun sağlamlığı yalnız iqtisadi göstəricilərlə, yolların uzunluğu və ya binaların hündürlüyü ilə ölçülə bilməz. Sosial sağlamlıq insanların özünü güvənli hiss etməsi, ana dilində danışa bilməsi, kimliyini gizlətmədən yaşaması və gələcəyə dair ümid daşıması ilə bağlıdır. Bu elementlər olmadıqda toplum zahirən sakit görünsə də, daxilən dərin bir yorğunluq və travma yaşayır.

Güney Azərbaycan toplumu uzun illərdir məhz belə bir vəziyyət içindədir. Burada əsas məsələ mədəni fərqlilik və ya sosial uyğunsuzluq deyil, millətin üzərinə qurulmuş davamlı məhdudiyyətlər sistemidir.

Sosial elmlərdə “xəstə toplum” anlayışı insanlara zərər verən sosial və siyasi kurumları təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bu yanaşma bir toplumun ənənələrini deyil, onun üzvlərinə necə yaşatdığını əsas götürür. İnsan ləyaqətinin qorunmadığı, qarşısı alına bilən əzabın normallaşdırıldığı sistemlər sosial baxımdan problemli sayılır.

Bu baxımdan əsas sual sadədir: toplum insanı qoruyur, yoxsa onu susmağa və uyğunlaşmağa məcbur edir?

Güney Azərbaycan toplumunun sosial həyatı müəyyən sərhədlər daxilində formalaşır. Bu sərhədlər zamanla adi hala çevrildiyi üçün çox vaxt görünməz olur. Lakin onların təsiri dərindir.

Ana dilində təhsilin olmaması yalnız pedaqoji problem deyil; bu, uşağın özünü ikinci dərəcəli hiss etməsinə səbəb olan psixoloji bir mexanizmdir. Mədəni tədbirlərin və ictimai fəaliyyətlərin daimi nəzarət altında saxlanılması isə toplumda qorxu və ehtiyatlılıq refleksi yaradır. Sosial fəalların təzyiqə məruz qalması fərdləri deyil, bütöv bir toplumu susdurur. Bu hallar təsadüfi deyil. Onlar sistemli və davamlı xarakter daşıyır və toplumun sosial sağlamlığını birbaşa zəiflədir.

Uzunmüddətli basqı şəraitində yaşayan toplumlarda insanlar uyğunlaşmağı öyrənir. Lakin bu uyğunlaşma çox vaxt daxili gərginlik bahasına başa gəlir. Güney Azərbaycanda, ictimai mövzularda açıq danışmaqdan çəkinmə, özünü senzura, “görünməmək” strategiyası, gənclər arasında kimliklə bağlı suallar geniş yayılmış davranış formalarına çevrilib.

Bu vəziyyət toplumun zəifliyini deyil, təzyiq altında yaşamağa məcbur qalmasını göstərir. İnsanlar susur, çünki bu, yaşamağın ən təhlükəsiz yolu kimi təqdim olunur.

Bütün Bunlara Baxmayaraq, Daxili Dayanıqlılıq Güney Azərbaycan toplumu yalnız basqılarla izah etmək tam mənzərəni verməz. Çünki bu toplum eyni zamanda güclü daxili dayaqlara malikdir. Ailə institutunun qorunması, ana dilinin ev daxilində yaşadılması, mədəni yaddaşın nəsildən-nəslə ötürülməsi toplumun hələ də canlı olduğunu göstərir.

Bu xüsusiyyətlər sübut edir ki, Güney Azərbaycan toplumu sosial sabitliyə və birliyə yönəlir. O, öz dəyərlərini itirməyib, sadəcə onları açıq şəkildə yaşamaq imkanından məhrumdur.

Burada mühüm bir fərq ortaya çıxır. Xəstə toplum anlayışı, adətən, öz daxilində zərər istehsal edən yapılara sahip topluluqları ifadə edər. Güney Azərbaycan nümunəsində isə zərər toplumun özündən deyil, onu əhatə edən hakim mexanizmlərdən qaynaqlanır.

Bu səbəbdən Güney Azərbaycan toplumunu “xəstə” adlandırmaq doğru olmaz. Daha dəqiq ifadə ilə bu toplum xəstələndirilmiş bir toplumdur.

Güney Azərbaycan toplumunun problemi mədəni çatışmazlıq deyil, sistemsəl ədalətsizlikdir. Sosial sağlamlıq yalnız təhlükəsizlik və səssizlik üzərində qurula bilməz. İnsanların dili, kimliyi və ləyaqəti tanınmadıqca toplum daxilən sağala bilməz.

qorxunun yerini hüquqa verdikdə, susqunluğun yerini etimada buraxdıqda, mədəni varlıq təhlükə deyil, zənginlik kimi qəbul edildikdə mümkün ola bilər.

Güney Azərbaycan toplumu bu sağlamlaşma potensialına malikdir. Onun ehtiyacı dəyişmək deyil, özünü azad şəkildə yaşamaq imkanına sahib olmaqdır.