پیشگفتار
گؤکالپ و کتاب «اصول ملی گرایی تورکان»
-لغت تورکی «توٌرکچولوک» در فارسی به صورت ملی گرایی تورکان و همچنین بصورت پان-تورکیزم قابل ترجمه می¬باشد معمولا در نتیجه تبلیغ فارسگرایان فردوسی¬پرست، لغت پان¬تورکیزم به معنی ناسیونالیزم افراطی تورکان معنی میشود و در واقع در مقابل پان¬فارسیزم که یک جریان با گرایشات نژادپرستانه می‌باشد قرار داده شده است بدین سبب لغت توٌرکچولوک را ما با کلمه ملی-گرایی¬تورکان تعبیر میکنیم و این جریان در واقع هدفش تامین حداقل حقوق فرهنگی زبانی و اجتماعی تورکان می‌باشد و این کتاب به روشنی برنامه‌های ملی گرایی تورکان را نشان میدهد و به عبارتی مانیفست تورکان ملی گرا می‌باشد.
-ضیا گؤکالپ در سال 1876 در دیاربکر به دنیا آمد، تحصیلات خودرا در این شهر و سپس در استانبول ادامه داد، در این دوره او به فعالیتهای¬آزادیخواهانه و ملی¬گرایانه¬پیوست و در 1908 در شاخه¬دیاربکر گروه اتحاد و ترقی به فعالیت مشغول گردید و در همین زمان روزنامه پیمان را منتشر نمود. مقالات متعددی در این سالها نوشت، کتاب «اوصول اساسی ملی گرایی تورکان» را در سال 1923 تحریر نمود، ضیا گؤکالپ در سال 1924 در 48 سالگی وفات یافت و در آرامگاه ابدی خود در سلطان محمود استانبول دفن گردید.
-خواندن این کتاب برای هر شخصی که در زمینه ادبیات تورکی، زبان و گرامئر، فرهنگ لغت تورکی ویا تاریخ و فرهنگ تورکان کار می‌کند لازم می‌باشد، گؤکالپ در این کتاب نحوه جمع آوری فولکلور، نحوه نوشتن فرهنگ لغات و استفاده ویا ابداع لغات جدید و همچنین چگونگی استفاده از لغات فارسی و عربی، در زبان تورکی را بطور مفصل تشریح می‌کند.
-گؤکالپ نظریات اجتماعی ویژه ای دارد به نظر او تئوری کارل مارکس در یکجانبه نگری نسبت به نقش اصلی نیروهای تولیدی و اقتصاد در حرکتهای اجتماعی اشتباه بوده و نظر دورکیم را در اهمیت دادن به موضوع «تصورات جمعی : کوللئکتیف تصوّرلار» وایجاد تشکّل ارج می‌نهد، او همچنین گروه‌های صنفی مختلف جامعه را بر عکس نظر کارل مارکس نه فقط کارگران در عین حال شامل اصناف و گروه‌های دیگر اجتماعی میداند.
-گؤکالپ گروه‌های اجتماعی را به سه دسته کلان، اتحادیه طوایف ونهایتاً ملت میداند و اعتقاد دارد هر قوم باید این سه مرحله را به نحوی طی کند او به فرهنگ اخلاقی ملت اهمیت زیادی میدهد و بخش‌های مختلف اخلاق را شامل (اخلاق وطنی، اخلاق شغلی، اخلاق خانوادگی، اخلاق جنسی، اخلاق مدنی یا اخلاق شخصی، و اخلاق بین المللی)، میداند.
-گؤکالپ علم و دانش ¬را جدا از مسئله ملی¬گرایی¬دانسته ولی فلسفه را موضوعی میداندکه باید با ملی-گرایی تورکان همخوانی داشته¬باشد. و معتقداست هر ملتی¬ که در بین ملت خود فلسفه قویتر و انسانیتری¬دارد پیروز خواهدشد. گؤکالپ فمینیزم، و دموکراسی اولیه را در میان اقوام و حکومتهای گذشته تورکان جستجو می‌کند و علت پایداری حکومتهای مقتدر تورکان را در احترام گذاشتن به این دو موضوع میداند و اعتقاد دارد تورکان در صورت شناخت بهتر فرهنگ گذشته خود براحتی به دنیای متمدن قدم می‌گذارد. [آذرئل، تابستان 1392]
اؤنسوز: ضیا گؤکالپ¬ین گؤزویله آذربایجان تورکلری
الف – ضیا گؤکالپ کیمدیر
ضیا گؤکالپ، 23 مارت 1876 ایلینده دیاربکیرده آنادان اولور. ایلک تحصیلینی 1883ده تاماملامیشدیر. 1886 ایلینده روشدیه¬ی¬عسکریه¬ده(عسکری¬لیسه) ایسماعیل¬حاققی بَی¬دن و 1890 ایلینده عمی‌سی مُدرّس حاجی هاسیب بَی¬دن درسلر آلمیشدیر. 1893 ایلینده اؤیرتمنی دوکتور یوٌگه¬دن فلسفه درسلری، معاریف مودورلویو و ایدادیده (اورتا اؤیرهتیم)، تاریخ اؤیرتمنی محمد علی‌دن ایسه تاریخ درسلری آلمیشدیر.
1894 ایلینده انتحار گیریشیمینه ال آتیر. هیلمی ضیا اؤلکَن، گؤکالپین انتحار سببی اولاراق، خوجاسی دؤکتور یوگه افندیدن آلدیغی فلسفه ائییتیمی ایله عایله سیندن آلدیغی دینی محافظه کار ائییتیم آراسیندا یاشادیغی چاتیشمانی گؤستَرمکده دیر، انتحار حادثه‌سیندن سونرا تکرار اوخوماغا و بیلیمه اوز توتان گؤکالپ، ائییتیمینه دوام ائتمک، ایسته‌ییله 1895 ایلینده قارداشی ایله بیرلیکده یئنی‌دن ایستانبولا گلمیشدیر. فقط پاراسی اولمادیغی اوچون آنجاق اوٌجرتسیز اولان بیر مکتبه یازیلیر. گؤکالپ، ایستانبولدا اولارکن بو دؤنَمده باتی کولتورونو‌ده تانیماغا باشلادی. اوْخول دا یاساق یایینلاری اوخوماسی و فرقلی چیخیشلاری ایله دیقّتی چکن گؤکالپ، 1899 ایلینده گئچیردیگی سوروشدورمانین آردین‌دان یاساق کیتابلاری اوخوما و ضررلی درنکلره اوٌیه اولما سببیله جزا ائوینه گؤنده¬ریلمیشدیر. 12 آیلیق جزا ائوی یاشامین‌دان سونرا، اوخول‌دان دا اوزاقلاشدیریلاراق دیاربکیره گؤنده‌ریلیر. 1900 ایلینده عمی‌سی قیزی ایله ائوله¬نه¬رک دیاربکیره یئرله¬شن گؤکالپ، کیچیک ماموُریتلرده چالیشماغا باشلامیشدیر. بو دؤنَمده گؤکالپ، بیر طرفدن خانیمی‌‌نین مال وارلیغی ایله راحات بیر حیات یاشاماغا باشلامیش؛ دیگر طرفدن ایسه، اَل آلتین‌دان حُّریت چالیشمالارینی سوردورمه‌یه دوام ائد. 1903 ایلیندن سونرا دیاربکیر تجارت اوْداسیندا چئشیدلی گؤرَولر اوستله‌نر، بو سیرادا، ولایت گازئته¬سی باشیازارلیغی گؤرَوینی‌ده یوروتموشدور. 1905 ایلینده، عشیرت رئیسی ابراهیم پاشایا قارشی چیخاراق (خالقا یاپدیغی کؤتولوکلر سببییله) خالقی اونا قارشی آیاقلاندیرمیشدیر.
ضیا گؤکالپ، 1908ده اتّحاد و ترقّی¬نین دیاربکیر، وان و بیتلیس هئیتلری‌نین موفتّیش¬لیگینه آتانمیشدیر. 1909 ایلینده دارولفونوندا اوستادلیق ادتمک اوزه¬ره ایستانبولا گلن گؤکالپ؛ اورادا بیرنئچه آی قالمیش، یئترلی اوجرت آلامادیغی اوچون تکرار دیاربکیره دؤنه¬رک، «پیمان» قازئته سینی چیخارماغا باشلامیشدیر. 1909 ایلینین سون آیلاریندا اتّحاد و ترقّی طرفیندن سئلانیکه گؤنده¬ریلمیشدیر.
ضیا گؤکالپ، 1912ده عایله سی ایله بیرلیکده بیر کز داها ایستانبولا یئرلشمیشدیر. بو دؤنَمده، دارولفونون و ائییتیم فاکوٌلته سینده گؤکالپین ائییتیم له ایلگیلی گؤروشلری قبول ائدیلمیش؛ درس پروْقراملاری، اوخودولاجاق درسلر و کیتابلار اونون اؤنه‌ریلری دوغرولتوسوندا قرارلاشدیریلمیشدیر. بو دؤنَمدن اعتباراً دوشونجهلرینی و چالیشمالارینی توٌرکچولوک اطرافیندا شکیللندیرن گؤکالپ، عئینی زاماندا حیاتینین اَن یارادیجی دؤنَمینی‌ده یاشامیشدیر. 1913 و 1914 ایللرینده اونا تکلیف ائدیلن معاریف ناظیرلیگی (میللی ائییتیم باخانلیغی) گؤرَوینی قبول ائتمه¬میش، ادبیات فاکوٌلته سینده اجتماعات مدرّسلیگی (سوسیولوژی خوجالیغی) گؤره¬وینه دوام ائتمیشدیر. بو گؤره¬وله بیرلیکده گؤکالپ، ایستانبول اونیوئرسیته سینده ایلک سوْسیولوژی پروفسورو اولموشدور.
گؤکالپین «قیزیل¬آلما» آدلی اثری 1914ده یایینلانمیشدیر. 1917ده «یئنی مجموعه» یایین حیاتینا باشلامیشدیر. 1918ده ایسه «توٌرکلشمک، ایسلاملاشماق، مُعاصیرلشمک» آدلی اثری اییله یئنی حیات ایسیملی شعر کیتابینی یایینلامیشدیر.
1919 ایلینین اوجاق آییندا، آساییشی پوْزما و ائرمنیلره زور کوللانما ادّعاسییلا دیوان-ی حرب‌ده (عسکری محکمه ده) یارقیلاناراق مالتایا سوٌرگون ائدیلمیشدیر. مالتادا چوخ سیخینتیلی بیر یاشام سورن گؤکالپ، سورگون دؤنَمینده چالیشمالارینا بیر سوره آرا وئرمک زوروندا قالمیشدیر. 30 نیسان 1921ده قارص ساواشیندا اسیر آلینان اینگیلیزلرین قارشیلیغیندا مالتادا اسیر توٌرکلرین سربست بوراخیلماسی ایله بیرلیکده یوردا دؤنه¬رک دیاربکیره یئرلشمیشدیر.
1922ده ائییتیم فاکوٌلته سینده فلسفه درسلری وئرمه¬یه باشلایان گؤکالپ، بیر طرفدن‌ده درگی چیخارما چالیشمالارینا دوام ائتمیشدیر. بو دؤنَمده، احمد آغااوغلونون دستَگی ایله «کیچیک مجموعه» درگی‌سینی چیخارمیشدیر. درگی‌نین ایلک سایی‌سیندا، تاریخی، کولتورل، دینسل و جوغرافی بیرلیکده لیکلری ندَنیله توٌرکلر و کوردلرین بیربیرلرینی سئومه¬لرینی بیر زوْرونلولوق اولاراق قبول ائتدیگی «توٌرکلر و کوردلر» آدلی مقاله سینی قلمه آلمیشدیر.
1923 ایلینده تالیف و ترجومه انجمنی رئیسلیگینه (کولتورل یایینلار دایره سی مودورلویونه) گتیریلن ضیا گؤکالپ؛ عئینی ایل، «توٌرکچولویون اساسلاری» ایسیملی اونلو اثرینی یایینلامیشدیر. 11 آغوستوس 1923 تاریخینده دیاربکیر‌دن میللت وکیلی سئچیلن گؤکالپ؛ بیلیمسل، کولتورل و ائییتیم چالیشمالارینا آرا وئرمیش کیمی گؤرونسه ده، یئنه بو دؤنَمده‌ده کولتورل و دوشونسل چالیشمالارینا دوام ائتمیشدیر. بو باغلامدا، «یئنی توٌرکیه» درگی‌سینی چیخارمیش، آنایاسانین حاضیرلانماسینا یاردیم ائتمیش، توٌرک مدنیتی تاریخینی تاماملاماغا چالیشمیش و توٌرک دیلی چالیشمالارینا قاتیلمیشدیر. بو دؤنمده گؤکالپ، میللی ادبیاتین گلیشدیریلمه‌سی یؤنونده‌ده چالیشمیشدیر. «یئنی توٌرکیه‌نین هدفلری» ایسیملی اثرینی‌ده بو دؤنَمده یایینلامیشدیر. خسته¬لندیگی دؤنَمده‌ده توٌرک مدنیتی تاریخی و چینارآلتی ایسیملی چالیشمالارینی سوٌردورموش؛ 1924 ایلی باشلاریندا راحت‌سیزلانان گؤکالپ، 25 اکیم 1924 تاریخینده وفات ائتمیشدیر و ایستانبولدا توم دؤولت ارکانی¬نین قاتیلدیغی بیر جنازه تؤرَن ایله، سلطان ماحمود توربه¬سی باخچاسینا دفن ائدیلمیشدیر [ضیا بَی گؤکالپ¬ین یاشامی حاقدا اولان بؤلوم، شاهین گوٌرسوْی و احسان چاپجی¬اوْغلو نون مقاله سیندن درلنمیشدیر، آذرئل].
ب - گؤکالپ ین دوشونجه لری
گؤکالپ¬ بیر میلتین دیرچلمه سی اوچون تربیه و ائییتیمه هر شئیدن چوخ اؤنم وئریر.
-مدنیت و میللی کولتورون فرقلرینی بئیله آچیقلاییر: هر قوْوم¬ون، ایلک اؤنجه، یالنیز میللی کولتورو واردیر. میللی کولتور ایله مدنیتی بیربیریندن آییران، میللی کولتورون اؤزللیکله دویقولاردان، مدنیتین اؤزللیکله بیلگیلردن دوٌزلمیش اولماسیدیر.
-میللی¬کولتورو قوّتلی، فقط مدنیتی ضعیف بیر میللتله، میللی کولتورو پوزولموش، فقط مدنیتی یوکسک اولان باشقا بیر میللت پولیتیک موجادیله یه گیرینجه، میللی کولتورو قوّتلی اولان میللت هر زامان غالیب گلمیشدیر.
-گؤکالپ باتی و دوغو مدنیت¬لرینین قایناغینین هر ایکی¬سینینده آغدنیز روما مدنیتی بیلیر و گؤکالپا گؤره مسلمانلار، حرم، سلاملیق، چارشاف، پئچه کیمی گؤره‌نکلری کریستیان بیزانسلا مَجوسی ایران‌دان آلماقدا ایکن؛ باتی آوروپادا قادینلار سوسیال حیاتا گیردیلر. و نهایتا بئیله اینانیرکی تورکلر توٌرکچولوکلرینی و مسلمانلیقلارینی قوْروماق شرطییله باتی مدنیتینه کسین اولاراق گیرمه¬لیدیرلر. و بو سؤزو بئیله فورموله ائدیر: توٌرک میللتینده‌نیم. ایسلام اُمّتینده‌نیم. باتی مدنیتینده‌نیم.
گؤکالپ، مارکس و دورکیم¬ین تئوریلرین آراشدیراراق مارکس¬ین یانلیشلیقلارینی اورتایا قویور:
مارکس"ا گؤره، یالنیز ائکونومیک اولایلار گرچکدیر. دیگر سوسیال قوُروملار گرچک اولمادیقلاری کیمی اولای بئله دئییلدیلر. بونلار آنجاق ائکونومیک اولایلارین سونوجلاری و کؤلگهلریدیر. کارل مارکس، بو تکَلجیلیگی (انحصارچیلیغی)، تئوری ایله بیرلیکده، پراتیک آلانینادا آختارماقلا ایکینجی بیر خطایا دوشموشدو. مارکس"ا گؤره، خالق یالنیز ایشچی صینیفین‌دان عیبارتدیر. بونا گؤره، ایشچی صینیفی دیگر صینیفلاری اورتا‌دان قالدیرماق زوروندادیر. حالبوکی، خالق «توپلوم» آنلامی داشیدیغین‌دان حقوقجا بیربیرینه ائشیت اولماغی قبول ائدن بوتون صینیفلارین توپلامی دئمکدیر.
دورکیم"ین قوُردوغو سوسیولوْژیه گؤره، بئیله بیر تکَل دوغرو دئییلدیر. ائکونومیک اولایلارین دیگر سوسیال اولایلاردان هئچ بیر اوستون¬طرفی یوخدور. ائکونومیک قوُروملار نئجه¬کی،بیراولای و بیر گرچکسه؛ دین، اخلاق، ائستئتیک، و بنزهری کیمی دیگر سوسیال قوُروملاردا بیرَر دوغال اولایدیر بیرَر گرچکدیر. بو سونونجولاری، اشیانین کؤلگهلرینه بنزه دهرک، کؤلگه حادیثهلر دییه آدلاندیرماق اوبژئکتیف گرچکلیکدن آیریلماق دئمکدیر.
بونونلا برابر دورکیم"ده بوتون سوسیال¬اولایلاری بیر تک¬اصله یئندیریر: بو تک¬اصل، «کوللئکتیف تصوّرلار» دیر.
کوللئکتیف تصوّرلار، مارکس"ین ظنّیجه، سوسیال حایاتدا ائتکی‌سی اولمایان، کؤلگه اولایلاردان عیبارتدیر. عکسینه‌بوتون‌سوسیال‌یاشانتیمیز بو تصوّرلارین ائتکیلرینه گؤره بیچیملرینی آلیر.مثلا،کوللئکتیف ویجدانیمیزدا «توٌرک میللتیندَنیز» دییه¬رک و اونا ایناندیغیمیز زامان، بوتون سوسیال حیاتلاریمیز دَییشمه¬یه باشلایاجاقدیر.
شخصی¬دوشونجهلر،گرچکده،توپلوم اوزه¬رینده هئچ بیر ائتکییه¬صاحیب دئییلدیر.فقط¬شخصی-دوشونجهلرسوسیال گوجه دایاناراق کوللئکتیف بیر تصوّر کیفیتی قازاندیغی زامان، سوسیال حایاتدا بؤیوک بیر ائتکن اولور.
کوللئکتیف تصوّرلار، جوشقون کریزلر سیراسیندا چوخ شیدّتلی هیَجانلارلا چرچیوهله نهرک سون درجه بؤیوک بیر قُدرت و گوج قازانیرلار. کوللئکتیف تصوّرلارین بو بیچیمینه اوٌلکو آدی وئریلیر.
توپلوم قوُروملاری گؤکالپ¬ا گؤره سوسیال صینیفلار باشلیجا، اوچ بؤلومه آیریلیر: عایله توپلولوقلاری، پولیتیک توپلولوقلار و مسلک توپلولوقلاری. پولیتیک اولوشوملاردا، اوٌچه آیریلیرلار: کلان ، توپلولوق و توپلوم.
کلان، بیر قوْومدان یالنیز کیچیک بیر قیسمینین پولیتیک بیر قوُرول حالینی آلماسی ایله ووجودا گلیر. مثلا بیر قوْوم باغیم‌سیز عشیرتلره آیریلینجا، بو عشیرتلردن هر بیری بیر کلاندیر.بعضی کلانلار او بیریلرینه حاکیم اولونجا توپلولوق ووجودا گلیر و یئنه بیر زامان گلیرکی، بو توپلولوقلار دا داغیلماغا باشلار. ایمپاراتورلوقلارین ایچینده، دیل و میللی کولتور باخیمین‌دان اورتاق ویجدانا، اورتاق اوٌلکویه صاحیب بیر میللیت حالینی آلیر. بو میللیت، میللی ویجدانا صاحیب اولدوقدان سونرا آرتیق اوُزون سوٌره باغیملی حالدا قالاماز. اَرگئج، پولیتیک باغیم‌سیزلیغینی اَلده ائدهرک، باغیم‌سیزلیغینا صاحیب پولیتیک بیر قوُرول حالینا گیرَر. ایشده، آنجاق، او بوتونلویه اولاشمیش، بیرلشمیش و باغیم‌سیز اولوشوما توپلوم آدی وئریله¬بیلیر. بو توپلوملارا عئینی زاماندا، میللت آدی دا وئریلیر.
بونونلا برابر، بیر اینسان اوچون چوجوقلوق و چیراقلیق دؤورلریندن گئچمک نجور زورونلو ایسه بیر قوْوم اوچونده کلان و توپلولوق مرحله¬لرینی یاپماق اؤیله¬جه زورونلودور. هر قوْوم، آنجاق بیر آشامالاردان گئچدیکدن سونرادیرکی، توپلوم و میللت حالینا گله بیلمیشدیر.
میللت حاققیندا گؤکآلپ¬ین کسین و آذربایجان تورک میللتینین‌ده ایشینه یارار حؤکمی واردیر:
تاریخ، گنل بیر قوُرال اولاراق گؤستهریرکی، هر هارایا میللیت روحو گیردییسه اورادا بؤیوک بیر ایلَرله¬مه و گلیشمه آخیمی دوغدو. میللی ویجدان هارادا دوٌزلمیشسه آرتیق اوراسی سؤمورگه اولما تهلیکه¬سیندن سوْنسوزا قدَر قوُرتولموشدور. بوگون آوروپادا میللی ویجدانا صاحیب اولمایان هئچ بیر قوْوم قالمامیشدیر. بونا گؤره، آوروپانین هئچ بیر اؤلکه سینده سؤمورگه قورماغا ایمکان یوخدور. ایسلام دونیاسیندا دا آرتیق سؤمورگه حیاتینا سون وئرمک اوچون، مسلمان قوْوملاردا میللی ویجدانی قوّتلندیرمکدن باشقا چاره یوخدور.
گؤکالپ وطنی اخلاق حاققیندا اؤزللیکله آذربایجانلیلار اوچون دوشوندوروجو سؤزلری واردیر:
بیرینجی دونیا ساواشیندا موتاریکه‌دن سونرا، اینگیلیزلری، فرانسیزلاری یاخین‌دان گؤرمه¬یه، تانیماغا باشلادیق. بونلاردا، ایلک گؤزوموزه چارپان شئی، مدنی اخلاقین پوزوقلوغودور. اؤزللیکله یوردوموزا گلن و یا مالتادا اگهمن اولان اینگیلیزلرین مدنی اخلاقینی چوخ دوٌشوک بوُلدوق. سؤمورگه خالقینی سوْیماق، یئنیلمیشلره قوُل و کؤله کیمی داورانماق، ساواش اسیرلری‌نین و حتی باریش اسیرلری‌نین پاراسینی، اشیاسینی چالماق اونلارجا تاماماً حلالدیر.
اینگیلیز میللتی‌نین مدنی اخلاقیندا گؤردویوموز بو دوٌشوکلویه رغماً، اعتیراف ائده¬لیمکی، وطنی اخلاقینی چوخ یوکسک بولدوق. توٌرکیه‌ده یوزلرجه، حتی مینلرجه وطن خاینی‌نین اورتایا چیخماسینا قارشیلیق، بوتون اینگیلتره¬ده تک بیر وطن خاینی اورتایا چیخمادی. او حالدا، بیزده مدنی اخلاقین داها یوکسک اولماسی نَیه یارادی؟ کئشکه بیزده ده، بونلارین یئرینه، یالنیز وطنی اخلاقی یوکسَک اولسایدی!
وطنی اخلاقین یوکسک اولماسی، میللی دایانیشمانین تملیدیر. چونکو وطن، اوستونده اوتوردوغوموز توپراق دئمک دئییلدیر. وطن، میللی کولتور دئدیگیمیز شئیدیر کی اوستونده اوتوردوغوموز توپراق اونون آنجاق دیْش گؤرونوشوندن عیبارتدیر. و اونون دیْش گؤرونوشو اولدوغو اوچوندور کی قوُتسالدیر. او حالدا، وطنی اخلاق، میللی ایدئال لاردان میللی گؤرَولردن دوٌزلمیش بیر اخلاق دئمکدیر.
گؤکالپ¬ین بو سؤزو ایندیکی گونئی آذربایجان حاققیندادا صادیقدیر، دئمک اولار 1300 ایللرینده پهلوی حکومتی اینگیلیسلرین حمایتی ایله قوُرولدو و اؤزللیکله فارسچی فیردوسی پرستلرین دوشوک کولتورویله اینگیلیسلرین غیراخلاقی داورانیشلاری، اوست اوٌسته دوشدوکلری اوٌچون بو کولتورو بوتون ایراندا یایماغا باشلادیلار و داهادا ایلگینج بودورکی گؤکالپ¬ین اینگیلیسلر حاققیندا وطنی اخلاقلارینین یوکسک اولماسی فارسلار حاققیندادا دئییله‌بیلیر، او حالداکی آذربایجان تورک میللتی ایچینده بوْللوجا خایین و فارس نوکری تاپماق اولار و چوخلو تورکلری گؤرمک اولار کی فارسلاردان چوخ تورکلره توهین ائدیرلر و اوشاقلارینا آنا دیلینین عوضینه فارسجا دیل و فیردوسیچی فارسلارین منحط کولتورونو اؤیره¬دیرلر ولی او بیری طرفدن گؤروروک کی فارسلارین ایچینده فیردوسی‌نین توصیه لرییله وطنی اخلاق چوخ یوکسکدی، دئمک اولارکی فارسلارین ایچینده حتی بیردانا بئله وطن خاینی تاپماق اولماز، بو سؤزو بئیله یوروملارساق داها آیدین اولاجاقدیر: فارسلارین ایچینده حتی بیر دانا آیدین تاپابیلمزسینیز کی فارسلارین حاقلارینی ساوونماقلا بیرلیکده، غیرفارس میللتلرینین‌ده حاقلاریندان دفاع ائتسین، استسناسیز بوتون فارس آیدینلاری هر حرکتلرینده و سؤزلرینده او بیری میللتره توهیندن باشقا هئچ بیر شئی یازمازلار و فرق ائتمزکی بیر فارس آیدینی ایچه¬ریده دیکتاتورلوق فضاسیندا و اوْرتامیندا یاشاسین ویا خاریجده آورپا و آمئریکادا اَن دئموکراتیک شرایط‌ده یاشاسینلار، فیردوسی پرستلرین، ساغچیسی سولچوسودا یوخدور هم پهلویچیلر و هم حکومت ایچینده سؤزده دینچی و فیردوسی پرستلر و یئنه‌ده خاریجده اوتوران و یالانچی دئموکراسی دان دانیشان کوُروشچو فارسلار و فارسچی سولچولارین، بیربیرلرییله ان بالاجا فرقلری یوخدور، اونلارین تک هدفی فارس کولتورونو اوستون توتماق و او بیری میللتلری آشاغیلاماقدیر. بو جور داورانیشلاری فارسلارین ان اوست دوٌزئی یازار و شاعیرلرینده گؤره بیلیریک، مثلا ملک الشعرای باهار، حتی فارس کولتورونه قاپیلمیش دهخدا کیمی شخصلرین یازیلاری تورکلره توهینله دولودور، و گوجلری یئتیرسه هر غیر اینسانی ایشی بئله گؤررلر، نئجه کی 1325 آذربایجان اولایلاری بونا شاهیددیر، او زامان اون مینلر اینسانیمیزی قتل عام ائتدیلر و یوزمینلری سورگون و محو ائتدیلر.
گؤکالپ کولتور فرقلیلیکلریندن دانیشاراق سونوندا دئییر کاش بیزده¬ده اینگیلیسلرکیمی،مدنی اخلاقین یئرینه، وطنی اخلاق داها یوکسک اولاردی، البتده گؤکالپ بو سؤزو، اوْخویوجونو شاشیرداراق فیکرینی سیلکه¬له¬مک و اوْنو اؤزونه گتیرمک اوچون سؤیله‌ییر و نئجه کی سونراکی بؤلوملرده تورکلرین مدنی اخلاقی‌نین یوٌکسک اولماسینی اؤووُر و اونلارین وطنی اخلاقلارینین داها یوکسک اولماسی اوچون پروقرامینی آچیقلاییر، گؤکالپ¬ا تای بیز آذربایجانلیلاردا هئچ واخت آرزو ائتمیریک کی اؤزوموز و اوشاقلاریمیز بیر قدم‌ده اولسا فارسچییلیغین مُنحط کولتورونه طرف گئتسینلر، ایراندادا هئچکس تورکلرین ناموسلولوق، عایله تمیزلیگی و غیرتلی اولمالاری حاقدا قوشقو دوُیماز، و بیز تورکلرده اؤز تمیز کولتوروموزو قوْرویاراق وطنی اخلاقیمیزی دا یوکسلتمه‌لی‌ییک و گؤکالپ ین دئدیگی کیمی بونو ساده‌جه کولتورموزو، تاریخیمیزی و دیلیمیزی تانیماقلا باشارا بیله‌جه‌ییک.
بونودا آرتیرمالییام یوخاریدا موقاییسه ائتدیگیم اینگیلیس و فارس کولتورلری آراسیندا اورتاقلیقلاردان باشقا فرقلیلیکلرده واردیر و مطمئنا فارس کولتورویله اینگیلیسلرین مدنیتینی بیر تارازیدا چکمک اولماز، فارس کولتورونده منحط¬لیکدن باشقا، دیکتاتورلوق¬دا اونون اصلی اؤزللیکلریندندی، حالبوکی اینگیلیس کولتورونده دئموکراسی ان گؤرکملی پارامئترلردندیر بو اوزدنده اینگیلیسلرین ترسینه (گئچمیشده اولان کؤتو مدنی اخلاقلارینی گؤز اؤنونده توتارساق)، فارسلار، اینسالیغا دَیر وئرمه¬یه¬رک فاشیزمه و ایرقچیلیغا اوٌز قوْیوبلار و فارس قووملار، چوغونلوقدا اوْلمادیقلاری اوٌچون، دیکتاتورلوقدان و او بیری میللترین محوینه تشبّوثدن باشقا آیری بیر شئی دوشونه¬مزلر چونکی دئموکراسی و آزادلیق بو کؤتو کولتورون محو اولماسییلا سونوجلاناجاقدیر.
گئچمیشلردن بری بوتون عالیملریمیز بو موضوعا تاکید ائدیرلرکی فیردوسی¬پرست فارس کوٌلتورو نه‌قدر مُنحط کولتوردو و لازیمدیر هر فورصتده بو کؤتو عنعنه نی میللتیمیزه تانیداراق اؤز کولتوروموزون عُنصورلارینی اونلارا آچیقلایاق. بو حاقدا اشارت اولاراق قئید اولونور، یوسوف آکچورانین (تورکچولویون تاریخی) کیتابیندا گئنیش اؤرنکلر گؤرمک اولار، مثلا قادین حاققیندا آغااوغلواحمد بَی¬ین آراشدیرماسینا گؤره، ح پئیغَمبر، قادین مقامینی، اسکی ایران مدَنیتینه و ایسلامدان اؤنجه¬کی عرب عادتلرینه نیسبتاً چوْخ یوٌکسَلتمیشدیر. ویا دئییرکی: عربلرین ایران(ساسانی) مدَنیتی‌نین اوٌستون تاثیریندن اوُزاق اوْلدوقلاری زامانلار، ایسلامدا قادینین یئری و دوْلاییسییله موٌسلمانلارین مدَنی سَویهسی یوٌکسک ایدی؛ توٌرک قادینینی آشاغیلایا‌راق توٌرک حیات و مدَنیتی‌نین اینکیشافینا، یوٌکسَلمه‌سینه مانع اوْلان قوُوّتده اوْ کؤهنه و چوٌروک ایران(ساسانی) مدَنیتیدیر. اسکی فارس کولتورو حاقدا، آذرئل¬ین یازدیغی «کسروی» کیتابیندادا گنیش بیلگی لره اَل تاپماق اولار. بو کیتابدان بو کولتور حاققیندا بالاجا مطلبه اشاره اولونور.
ساسانلی کولتورو، بؤیوک درجه‌ده کؤتو و فاسید اولدوغو سببییله ایسلام دینی گلینجه، خالق طرفیندن دیره‌نیش گؤستریلمه‌دن ییخیلدی و تورکلرینده تلاشییلا یئرینی اینسانی دَیرلره و اورتادوغو میللترینین بیرلیگینه، باریشا و خوشگؤرویه بوراخدی و کوتو کولتوره صاحیب قووملار، مین ایلدن چوخ بیر زاماندا ائیله‌یه‌بیلمه‌دیلر گوجلو حکومت قوُرسونلار، بو فاسید کولتورون اوزون مودّت یوخ اولماسینا رغما، نه یازیقکی 1300ونجو ایل سونراسی استیلاچی و ایستعمارچی اینگیلیس و روسلارین تشبّث ایله، گئریچی فارس حکومتی قورولدو، بو حکومت، قیسا عؤمرونده هرجوره سینه دوزنبازلیق، یالان دانیشماغا اَل آتاراق، گیزلی پلانلارلا فارس‌اولمایان میللتلرین وار یوخونو نابود ائتمهیه چالیشدی، دئمک اولارکی ایندیکی فارس حاکمیتی، پاکدینی و ساسانلی کولتورونه دایاناراق قوُرولدو، و آماجلاری ایستیلا ائتدیگی میللتری محو ائتمک و اونلارین وار یوخون غارت ائده¬رک، اؤز ایرقچی حؤکومتلرینین مؤحکملنمه سینه خرجله مکدیر.
کولتور و اؤزللیکله¬تورک¬دیلی¬نین گلیشدیرمه¬سی¬حاقدا گؤکالپ¬ین سؤزلری بیزلر اوٌچون اؤنملیدیر.
بیزیم اوچون دونیا گؤزه‌لی، میللی کولتوروموزون گؤزَللیگیندن عیبارتدیر. بیز، مدنیت، عیرفان، ائکونومی و تهذیب آچیلارین‌دان آوروپا میللتلریندن چوخ گئری قالمیش اولدوغوموزو اینکار ائتمه¬ییک و مدنیتجه اونلارا یئتیشمک اوچون بوتون گوجوموزله چالیشاجاییق. فقط، کولتور آچی‌سین‌دان هئچ بیر میللتی اؤزوموزدن اوستون گؤرموروک. بیزه گؤره توٌرک کولتورو دونیایا گلمیش و گله جک اولانلارین اَن گؤزه‌لیدیر. بونا گؤره، نه فرانسیز کولتورونون، نه‌ده آلمان کولتورونون تقلیدچی‌سی و اوُیروغو اولمامیزا ایمکان یوخدور. بیز اونلاری دا دیگر کولتورلر کیمی، یالنیز میللتلرینه مخصوص اؤزل کولتورلر سایاراق و اونلاردان، دیگر کولتورلر کیمی، ائقزوتیک بیر ذئوقله لذّت آلیریق.
هئچ بیر دیله، اوبژئکتیف اولاراق، «دیگر دیللردن داها گؤزلدیر» دییه¬بیلمه¬ریک: هر دیلین، اؤزونه مخصوص بیر گؤزللیگی واردیر. هر میللت، سوبژئکتیف (ذئهنی) اولاراق، اؤز دیلینی داها گؤزل گؤرور. ائوئت، عربجه گؤزل بیر دیلدیر، فارسجا دا گؤزل بیر دیلدیر. فقط بو دیللر، اَن چوخ، اؤز میللتلرینه گؤزل گؤرونور.
بیزیم اوچونده اَن گؤزل گؤرونن دیل توٌرکجه دیر. کلمهلرین، کیپلرین اَداتلارین، تاملامالارین گؤزللیگی، اؤز دیللرینه اورانلادیر. بونلار، آنجاق اؤز دیللری ایچینده گؤزلدیرلر. عربجه بیرکلمه عربجه بیرجومله ایچینده گؤزل اولدوغو کیمی، فارسجا بیر تاملاما دا فارسجا بیر جومله ایچینده گؤزل گؤرونور. بیر قادینین اولدوقجا گؤزل اولدوغو اولان گؤزلرینی و یا بورنونو باشقا بیر قادینین اوٌزونه آختارینیز. بونلاری اورادا چیرکین گؤرورسونوز. بونون کیمی، دیلین کلمهلری و تاملامالاری دا، اؤز جوملهلری ایچینده نه قدَر گؤزلسه، باشقا دیللرین جوملهلری ایچینده‌ده او قدَر چیرکیندیر.
توٌرکچولره گؤره، بیر دیل باشقا دیللردن اؤزونده عئینی آنلامدا کلمه بولونماماسی شرطییله، کلمهلر آلمیشدیر و آلابیلیر. فقط بیر دیل باشقا دیللردن کیپ آلاماز [وجه و صیغه]. بیر کلمه‌نین چوغول بیچیمی ده، کلمه دئییل، چکیمدیر. بونا گؤره عربجه، عجمجه چوغول کیپلری‌ده دیلیمیزده کوللانیلاماز. توٌرکجه نی یئنی‌دن دوزَنله مک اوچون، بو دیلدن بوتون عربجه و فارسجا کلمهلری دئییل، عرب و فارس قوُراللارینی آتماق، عربجه و فارسجا کلمهلردنده توٌرکجهسی اولانلاری چیخاراراق، توٌرکجه قارشیلیغی بولونمایانلاری دیلده بوراخماق لازیمدیر. عئینی زاماندا، هرهانسی بیر دیلین موکمّل اولماسی، هر کلمه سی‌نین یالنیز بیر آنلامی، هر آنلامینین دا یالنیز بیر کلمه یه صاحیب اولماسییلا مئیدانا گلیر. او حالدا، یئنی توٌرکجه نی، هر کلمهسی یالنیز بیر آنلاما گله¬جک و هر آنلامی¬دا بیر تک کلمه¬یه صاحیب اولاجاق حالا سالمالیییق. آوروپا دیللری، بیربیرلریندن قوْلایجا چئویری یاپابیلیرلر: چونکو اینگیلیز، آلمان، روس، ایتالیان، و دیگرلری دیللری‌نین هر کلمهسی فرانسیزجانین بیر تک کلمه سینه قارشیلیق گلیرجه-سینه بو دیللر آراسیندا بیر پارالئللیک مئیدانا گلمیشدیر. ایشده بیرده یئنی توٌرکجه¬یه بو بیچیمی وئرمه¬یه چالیشمالیییق.
گؤکالپ ائل، دئموکراسی و فئمینیزم حاققیندادا بئیله دوشونور:
اخلاق دایره‌لری بئیله گؤسته¬ریلیر :وطنی اخلاق، مسلک اخلاقی، عایله اخلاقی، (جینسل اخلاق)، مدنی اخلاق (کیشیسل اخلاق)، میللتلرآراسی اخلاق.
اسکی توٌرکلرده، اگهمنلیک ائله عاید دی. کیچیک ائللرده، بوتون ائل، بیر میللت مجلیسی قوراردیلار. خالقین قدَرینی بو مجلیس بَلیرلردی. بؤیوک ائللرده، بوْی بَیلریندن تشکیل تاپان شؤلن آدلی مجلیس، ائله عاید ایشلره قرار وئریردی. خاقانلیقلاردا ایسه، میللت مجلیسی نیتهلیگینه صاحیب، قوْرولتای واردی. ساواش و باریش اعلانی کیمی اؤنَملی ایشلر اونلارین واسیطه سییله اورتایا قوْیولاردی.
دونیانین اَن دئموکرات قوْومو اسکی توٌرکلر اولدوغو کیمی، اَن فئمینیست توپلومو دا یئنه اسکی توٌرکلردیر. ذاتاً فئمینیزم، دئموکراسی‌نین یعنی ائشیتلیگین قادینلارا عاید بیر یانسیماسین‌دان عیبارتدیر.
میللت ایدئالی دیگر توپلولوقلارا عاید ایدئاللاردان، مثلا عایله ایدئالیندن، مسلک ایدئالیندن، اُمّت ایدئالیندن مدنیت و میللتلرآراسی بیرلیک ایدئالیندن داها یوکسکدیر. بو سببله، وطنی اخلاقین دا دیگر اخلاقلارا اوٌستون اولماسی لازیمدیر. اؤزللیکله بیزیم کیمی پولیتیک دوشمانلاری چوخ بولونان میللتلر اوچون، اَن بؤیوک دایاناق وطنی اخلاق اولابیلیر. وطنی اخلاقیمیز قوّتلی بولونمازسا، نه باغیمسیزلیغیمیزی نه اؤزگورلویوموزو، نه‌ده وطنیمیزین بوٌتونلویونو قوْرویابیلیریک. او حالدا توٌرکچولوک، هر شئیدن، چوخ، میللت و وطن ایدئاللرینه دیَر وئرمه لیدیر.
تورکلر ایچینده قادین و کیشی ائشیتلیگی حاقدادا بللی تجروبه لر موجوددور:
تورکلر ایچینده اسکیدن بری بئیله بیر گله‌نک واریدی: خالقین سوْروملولوغو خاقان ایله خاتون"ون هر ایکیسینده اورتاق اولاراق اورتایا چیخدیغی اوچون، بیر تعلیمات یازیلدیغی زامان، «خاقان امر ائدیرکی» عیباره¬سی ایله باشلارسا اونا بوْیون اَییلمزدی. بیر امرین قبول ائدیلمهسی اوچون، موطلقا «خاقان و خاتون امر ائدیرکی» سؤزو ایله باشلاماسی گرَکدی. خاقان، تک باشینا، بیر ائلچینی حضورونا قبول ائده مزدی. ائلچیلر، آنجاق، ساغدا خاقان، و سولدا خاتون اوتوردوقلاری بیر زاماندا، ایکی‌سی‌نین بیردن حضورونا چیخاردی. امپئریالیزم دؤورلرینده خاقانلارین و بَیلرین، بو گرچک ائشدن باشقا «کوُما» آدییلا باشقا ائللره منسوب اودالیقلاری دا بولونابیلیردی. بو کوُمالار، گرچک ائش نیتهلیگینده دئییلدیرلر.(بو گله‌نک تورک خاقانلارینین، میللی گله‌نک یعنی تک ائشلیگی قوْروماق شرطیله پولیتیک قوراللارادا اوُیماغینی گؤسته‌ریردی).
توٌرکچولرین هم خالقچی، هم‌ده قادینچی اولمالاری، یالنیز بو یوزیلین بو ایکی ایده‌آلا دیَر وئرمه سیندن دوْلایی دئییلدیر؛ اسکی توٌرک حیاتیندا دئموکراسی ایله فئمینیزمین ایکی باشلیجا اساس اولماسی دا، بو کوْنو و موضوع لاردا بؤیوک بیر ائتکندیر. باشقا میللتلر، چاغداش مدنیته گیرمک اوچون گئچمیشلریندن اوزاقلاشماق زوروندادیرلار. حالبوکی: توٌرکلرین، مودئرن مدنیته گیرمه¬لری¬اوچون، یالنیز اسکی-گئچمیشلرینه دؤنوب¬باخمالاری یئتر. گله جکده¬کی توٌرک اخلاقی¬نین اساسلاری دا میللت، وطن، مسلک و عایله ایده‌آللری ایله برابر دئموکراسی و فئمینیزم اولمالیدیر.
بیلیم و فلسفه حاققیندا گؤکالپ ین دوشونجه لری بئیله دیر:
بیلیم، اوبژئکتیف و اوْلوملو اولدوغو اوچون، میللتلرآراسیدیر. بو سببله، بیلیمده توٌرکچولوک اولاماز. ولی فلسفه‌نین بیر بؤلومو اوبژئکتیف (عئینی)، دیگر بؤلومو سوبژئکتیف دیر(ذئهنی دیر). بونا گؤره فلسفه، بیلیم کیمی، میللتلرآراسی اولماق زوروندا دئییلدیر. میللی‌ده اولابیلیر. بو سببله دیرکی، هر میللتین، اؤزونه گؤره بیر فلسفهسی واردیر. بو سببله دیر کی اخلاقدا، ائستئتیکده، ائکونومیده اولدوغو کیمی، فلسفه‌ده ده توٌرکچولوک اولابیلیر. گؤکالپ¬ا گؤره توٌرکلر، «مادّی سیلاحلارین، معنوی دیَرلری حؤکومسوز بوُراخدیغی سون یوزیله گلینجهیه قدَر»، آسیادا آوروپادا، آفریکادا بوتون میللتلری یئنمیشلر، اگهمن لیکلری آلتینا آلمیشدیلار. دئمک کی توٌرک فلسفه سی، بو میللتلره عاید فلسفهلرین هامیسیندان داها یوکسکدی. بوگون‌ده اؤیله¬دیر. یالنیز بوُ وارکی، بو گون مادی مدنیت باخیمین‌دان و مادی سیلاحلار سببییله آوروپالی میللتلردن گئریده¬ییز. مدنیتجه اونلارا ائشیت اولدوغوموز گون، هیچ شوبهه سیز دونیا اگهمنلیگی یئنه بیزه گئچه¬جکدیر. موْندروْس دا (mondros) اسیر اوْلدوغوموز زامان، اورادا کامپ کوموتانی اولان بیر اینگیلیز بوُ سؤزلری سؤیله میشدی؛ «توٌرکلر، گله جکده، یئنه جیهانگیر اولاجاقدیلار.»
گؤکالپ، تشکیلاتلانما ایشینه چوٌخ اؤنم وئریر، توپلومون و اؤلکه¬نین گلیشمه¬سی¬نین اصلی یوْلونو، بوتون صینیفلارین درنکلر حالیندا توپلانماسی بیلیر، میثال اوچون «مسلک اخلاقی» بؤلومونده بئیله دئییر:
هر مسلک، اؤز مسلکداشلاری اوچون بیر دیسیپلین قوُرولو قوُرار. ایشده مسلک قوُراللارینین بو توٌر کوْنترولو، وطنداشلارین اوُزمانلار طرفیندن اوغرایابیله‌جکلری ضررلرین اؤنونه گئچر. مسلک اؤرگوتونون بیر یاراری، ایشی یاپان یولداشلار آراسیندا یاردیملاشما صاندیقلاری مئیدانا گتیرمک اولابیلیر.
گؤکالپین نظریجه، اؤلکه گنَلینده موختلیف ایشلری و باغلانتی لاری، یالنیز بوجور اؤرگوتلر واسیطه سییله حل ائدیب و ضررلرین اؤنو آلیناراق، چالیشما ایشلرینی یارارلی حالا گتیرمک اولار.
ایندیکی آذربایجان شراییطینده بو بؤلوم ان دَیرلی موضوعلارداندیر، آیری دئییشله بیز اوْ زامان اینکشاف ائده بیله¬ریک که مختلف صینفی، ایقتیصادی، اجتماعی و سیاسی قروپلار حالیندا تشکیلاتلاناق، و او زاماندیرکی داها دوزگون و واحید تصمیملر توتاراق هم توپلومسال و ایقتیصادی دوُروموموزو و هم سیاسی موقعیتیمیزی تثبیت ائده¬بیله¬ریک، بو موضوع ایندیکی دؤنمین یانیسیرا حتی اؤزگولوک دؤنمینده¬ده اؤنَملیلیگینی قوْرویور.
قئید اولونمالیدیر: بو کیتابدا بوتون آلت¬یازیلار، کروشه ایچینده اولان آچیقلامالار، و سؤزلوک منیم طرفیمدن کیتابا آرتیریلمیشدیر، یئنه‌ده یئری گلدیکجه سؤزلر آذربایجان تورکجه سینه چئوریلمیشدیر.
سؤزلوک کیتابین سونوندا گلیبدیر و چتین لوغتلرین معناسی، آذربایجان تورکجه سینده وئریلمیشدیر، اومود ائدیرم اوخویوجولار اوچون دَیرلی و فایدالی اولسون.
بو کیتابی آذربایجان تورکجه سینه چئویریرکن، تلاش اولونوبدور ضیا گؤکالپین یازدیقلاری دَییشیلمه دن، و اونلارین مفهومونا صادیق قالاراق قئیده آلینسین، و هر یئرده شوبهه¬لی کلمه و جومله یه راست گلنده، گؤکالپین اصلی یازدیقلاری یازیلیرکن، معناسی کروشه ایچینده وئریلیبدیر. [آذرئل، یای 1392]
بو دیرلی کیتابی اوخوماق اوچون آشاغیداکی لینکه تیخلایین:
https://app.box.com/s/0qcgmu1xwma6vvyvjjtwgs38p4j2by9o
